7-mavzu: qushlar (aves) sinfining umumiy tavsifi (2 soat) Reja

(chorda dorsalis
) bo’ladi. U o’q skeleti vazifasini bajaradi. Xorda elastik, 
qayriluvchan o’zakdan iborat bo’lib, talaygina vakuolli hujayralardan tuzilgan o’ziga xos 
to’qimalardan tashkil topgan. Xorda barcha xordalilar uchun xos bo’lib, u entodermadan yuzaga 
keladi. 
Xorda bosh skeletsizlarda umr bo’yi saqlanib qoladi, lichinka xordalilarda lichinkalik 
davrida bo’lib, voyaga yetgan formalarida reduktsiyalanadi, bosh skeletlilarda esa embrional 
organ xolida bo’lib, borib-borib xorda atrofidagi biriktiruvchi to’qimadan hosil bo’ladigan 
umurtqalar bilan almashinadi. 
2. O’q skeleti ustida ichi kavak nay shaklidagi markaziy nerv sistemasi joylashgan. Uning 
ichki bo’shlig’i nevrotsel 
(neurocoel)
deb ataladi. Markaziy nerv sistemasining naysimon 
tuzilishi (lichinka xordadilardan tashqari) barcha xordalilar uchun xosdir. Deyarli barcha 
xordalilarda nerv nayining oldingi qismi kengayib, bosh miyani hosil qiladi. 
Nevrotsel bosh skeletsizlarda umr bo’yi saqlanadi, lichinka xordalilarda esa erkin suzib 
yuruvchi formadan voyaga yetgan o’troq formaga o’tganda reduktsiyalanadi, bosh skeletlilarda 
esa bosh va orqa miyani hosil qiladi. 
3. Jabra yoriqlari, ya’ni ichak nayi oldingi bo’limi (xalqum) devorining 2 tomoniga qator 
o’rnashgan va xalqum bo’shlig’ini tashqi muhit bilan tutashtiradigan yoriqlar bor. Suvda 
yashaydigan xordalilarda jabra yoriqlari umr bo’yi saqlanadi va suvda nafas olish organi – 
jabralarni hosil qiladi, quruqda yashaydigan xordalilarda esa jabralar faqat embrion davrida hosil 
bo’ladi. 
Ko’rsatib o’tilgan belgilar xordalilardan tashqari chala xordalilarda ham mavjud. 
Shundan bittasi, ya’ni jabra apparati ancha rivojlangan, qolgan 2 tasi esa (nay shaklidagi nerv 
sistemasi va xorda) deyarli rivojlanmagan. 
Xordalilarning xarakterli belgilarini sanashda davom etamiz. 
4. Muskul sistemasi ancha rivojlangan va o’troq lichinka xordalilarni hisobga olmaganda 
barcha xordalilarda harakatlanish uchun maxcuc organlar mavjud: bosh skeletsizlarda va suvda 
yashovchi bosh skeletlilarda toq va juft suzgichlari, quruqlikda yashovchi bosh skeletlilarda esa 
juft suzgich qanotlardan hosil bo’lgan 2 juft oyoqlar bor, uchishga layoqatli bosh skeletlilarda 
oldingi juft oyoqlar qanotga, kitsimonlarda esa kuraklarga aylangan. 
5. Qon aylanish sistemasi (lichinkaxordalilar bundan mustasno) yopiq. 
6. Ayirish organi – bosh skeletsizlarda voronkalar orqali tselomga ochiluvchi kanallardan 
iborat, bosh skeletlilarda murakkab tuzilishga ega buyraklardan iborat. 
7. Hazm apparati ancha differentsiyallashgan. Barcha xordalilarda jigar mavjud. 
8. Ko’payishi faqat jinsiy. Ammo lichinka xordalilarning ko’pchiligi jinssiz yo’l bilan 
ham ko’payadi. Partenogenez kamdan-kam holda kuzatiladi. 
9. Rivojlanishi. Bosh skeletsizlar, lichinka xordalilar ko’pchilik suvda yashaydigan bosh 
skeletlilar va amfibiyalarning rivojlanishi to’liq o’zgarish bilan o’tadi. Quruqlikda yashovchi va 

---

24 
suvli muhitga ikkilamchi tarzda o’tgan bosh skeletlilarning rivojlanishi to’g’ridan-to’g’ri 
kechadi. Yuqori tartibdagi umurtqalilar–sut emizuvchilar bolasini sut bilan boqadi.