7-mavzu: qushlar (aves) sinfining umumiy tavsifi (2 soat) Reja

 Xordalilarning sistematikasi.
Hozirgi zamon zoologiya fanida mavjud bo’lgan 
sistematikaga muvofiq xordalilar tipi 3 ta kenja tip, 3 ta katta sinf va 11 ta sinfni o’z ichiga oladi. 
Bu sinflar esa o’z navbatida kenja sinflar, katta turkumlar, turkumlar va oilalarga bo’linadi. 
Quyida xordalilar tipining sinfgacha bo’lgan taksonlardagi sistematikasini keltiramiz: 
1-kenja tip.
Lichinka xordalilar yoki pardalilar (Urochorda yoki Tunicata) 
1-sinf.
Appendikulyariyalar (Appendiculariae) 
2-sinf.
Astsidiyalar (Ascidiae) 
3-sinf. 
Salplar (Salpae) 
2-kenja tip. 
Bosh suyaksizlar (Acrania) 
sinf 
– Xorda boshlilar (Cephalochorda) 
3-kenja tip.
Umurtqalilar yoki bosh skeletlilar (Vertebrata yoki Craniota) 
1-katta sinf.
Jag’sizlar (Agnatha) 
sinf 
– To’garak og’izlilar (Cyclostomata) 
2-katta sinf.
Baliqlar (Pisces) 
1-sinf.
Tog’ayli baliqlar (Chondrichthyes) 
2-sinf.
Suyakli baliqlar (Osteichthyes) 
3-katta sinf.
To’rtoyoqlilar (Tetrapoda) 
1-sinf.
Suvda va quruqda yashovchilar yoki amfibiyalar (Amphibia) 
2-sinf.
Sudralib yuruvchilar yoki reptiliyalar (Reptilia) 
3-sinf.
Qushlar (Aves) 
4-sinf.
Sut emizuvchilar yoki darrandalar (Mammalia) 
Chala xordalilar tipining
tuzilishining o’ziga xos xususiyatlari.
umumiy ta’rifi va 
Chala xordalilar (Hemichorda) tipiga gavdasi uch qismga (xartumcha, yoqa va tanaga) bo’lingan 
va chuvalchangga birmuncha o’xshab ketadigan hamda yerni kavlab yoki bir joyda hayot 
kechiradigan juda g’alati dengiz hayvonlari kiradi. Ular o’zining bor tuzilishi bilan tipik 
xordalilardan katta farq qiladi, lekin ularning uncha taraqqiy etmagan xordasi, endigina paydo 
bo’lib kelayotgan nevrotseli bor, bitta gruppasida esa xordalilar uchun xarakterli bo’lgan va 
xalqumni teshib o’tadigan jabra yoriqlari bo’ladi. 
Turlari kam bo’lgan bu tipning tipik vakili – balanogloss (Balanoglossus) dir. Balanogloss 
bir nechta o’ziga yaqin avlodlar bilan birgalikda ichak bilan nafas oluvchilar (Enteropneusta) 
sinfini tashkil etadi. Jabra yoriqlari yo’qolib, katta-katta patsimon jabralari bo’lgan tsefalodisk 
(Cephalodiscus) 
bilan 
rabdoplevra 
(Rhabdopleura) urug’lari esa graptolitsimonlar 
(Graptolithoidea) degan boshqa sinfni tashkil etadi, bu sinfning bunday atalishiga sabab shuki, 
hozir qazilma graptolitlar ham shu sinfga kiritiladi. 
Chala xordalilar tuzilishining o’ziga xos xususiyatlari. Balanogloss (Balanoglossus) chala 
xordalilar tipining tipik vakili hisoblanadi. 
Balanoglossning tashqi ko’rinishi va hayot kechirishi. Balanoglossning gavdasi ikki 
yoqlama simmetrik va chuvalchangsimon bo’lib, uch bo’limga: xartumcha, yoqa va tanaga
 
bo’linadi. Ba’zi turlarining bo’yi atigi bir necha santimetr bo’lsa, boshqalarining bo’yi bir 
metrga boradi, hatto 2,5 m ga yetadigan turlari ham bor. Balanogloss dengizning sayoz yerlarida 
qumga ko’milib olib yashaydi. Bu yerda u o’zi kavlagan yo’llarda kam harakat qilib hayot 
kechiradi. Bu yo’llar devori salga uvalanib ketadigan naychalar shaklida bo’ladi, chunki qum 
donalari hayvonning teri bezlaridan chiqadigan yopishqoq modda bilan bir-biriga yopishib 
turadi. Balanogloss og’ziga suv bilan birga kiradigan mayda-mayda ovqat bo’laklarini yeydi. 
Ichki tuzilishi. Balanogloss yoqasining qorin tomoniga, xartumchaning ostiga og’iz 
teshigi o’rnashgan. Og’iz teshigi bir talay jabra yoriqlari bo’lgan xalqum bilan tutashadi, jabra 
yoriqlari gavdaning orqa tomonidan to’g’ridan-to’g’ri tashqariga ochiladi. Xalqum shaklan 
to’g’ri naychaga o’xshagan asl ichak bilan qo’shiladi. Ichakning orqa tomonidan jigar o’simtalari 
deb ataladigan bir talay ko’r o’simtalar chiqadi. Gavdaning eng oxirida anal teshigi bor. Gavda 

---

25 
bo’shlig’i xartumcha, yoqa va tana bo’shliqlariga bo’linadi. Xartumcha bo’shlig’ida maxsus bir 
tuzilma turtib chiqib turadi, bu tuzilma xordaga o’xshagan va ichakning og’iz oldi o’simtasidan 
iborat bo’lib, entodermadan kelib chiqqanligi uchun, odatda, boshlang’ich xorda deb hisoblanadi. 
Xartumcha bo’shlig’i kichik teshikcha orqali tashqaridan kirgan dengiz suvi bilan to’lishi 
mumkin, shunda u tarang bo’lib qoladi. Balanoglossning qon aylanish sistemasi tutash bo’lmay, 
asosan, orqa va qorin tomirlaridan iborat. Nerv sistemasi orqa va qorin nerv iplaridan tuzilgan, ular 
xalqum oldi nerv xalqasiga qo’shilgan bo’ladi. Nerv iplarining ichida, yoqa joylashgan yerda tor 
bo’shliq bor, bu bo’shliq, odatda, nevrotsel gomologi deb hisoblanadi. Balanoglossda hech 
qanday sezuv organi topilmagan, undan yaxlit subepitelial nerv chigallarini hosil qiladigan ayrim 
sezuvchi hujayralargina topilgan. 
Ichak jabralilar lichinkasida, deyarli barcha nina terililardagiga o’xshash, tepa plastinkasi 
bor, bu plastinka metamorfoz davrida tamomila yo’qolib ketadi. Murtak xolidagi xorda atrofiga 
o’rnashgan burmali maxsus tuzilma ayirish organi vazifasini bajarsa kerak, shunga ko’ra, 
parchalanish mahsulotlari xartumchadagi kichkina teshikdan tashqariga chiqariladi. 
Balanogloss ayrim jinsli hayvon bo’lsa-da tanasining oldingi qismiga o’rnashgan erkaklik 
va urg’ochilik jinsiy bezlari sirtdan bir-biriga o’xshaydi. Jinsiy mahsulotlari maxsus 
teshikchalardan suvga chiqariladi, tuxum hujayrasi ham suvda urug’lanadi. 
Boshqa chala xordalilar. Chala xordalilar orasida balanoglossga o’xshash yakka va erkin 
yashaydigan formalardan tashqari, koloniya bo’lib, bir joyda hayot kechiradigan turlar ham bor, 
bu hayvonlar ham jinsiy yo’l bilan, ham kurtaklanish yo’li bilan urchiydi. Chala xordalilarga 
kiradigan barcha hayvonlar dengizning sayoz joylarida, suv o’tlari yoki suv ostidagi toshlar orasida, 
yo bo’lmasa, xuddi balanoglossdek, qum yoki balchiqda yashaydi. Chala xordalilar yer yuzidagi 
barcha dengizlarga tarqalgan, lekin hamma joyda ham birmuncha kam uchraydi.