74-guruh Ashirmatov Chingiz va 75-guruh Abrahmatov Namozalining

O‘zbekiston Respublikasining qishloq, o‘rmon va baliqchilik xo‘jaligi mahsulot (xizmat)larining umumiy hajmi (yanvar–sentabr, trln. so‘m)

2018-yil

2019-yil

2020-yil

2021-yil

2022-yil

Jami

136.3

154.9

179.4

220.7

248.6

Shu jumladan:

Dehqonchilik va chorvachilik, ovchilik va ushbu sohalarda ko‘rsatilgan xizmatlar

131.9

150.3

174.2

214.9

241.8

Shundan:

qishloq xo‘jaligi mahsuloti	131.3	149.9	173.2	213.9	240.2
O‘rmon xo‘jaligi	3.8	3.9	4.3	4.7	5.4
Baliqchilik xo‘jaligi	0.6	0.7	0.9	1.1	1.4

YAIM (YAQQ) tarkibida qishloq, o‘rmon va baliqchilik xo‘jaligining ulushi 24,8 % ni tashkil etdi. Mazkur tarmoqning YAIM mutlaq o‘sish sur’atiga ta’siri 0,9 foiz punktni (f.p.) tashkil etdi.

2022- yilning yanvar-sentabr oylarida yetishtirilgan qishloq xo‘jaligi mahsulotlari hajmi 240 233,1 mlrd. so‘mni yoki o‘tgan yilning mos davriga nisbatan 103,5 % ni tashkil etdi, shu jumladan, dehqonchilik mahsulotlari – 121 749,5 mlrd. so‘mni (103,0 %), chorvachilik mahsulotlari – 118 483,6 mlrd. so‘mni (104,1 %) tashkil qildi. Hududlar kesimida qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining eng yuqori hajmi Samarqand (29 005,4 mlrd. so‘m), Andijon (24 120,8 mlrd. so‘m) va Farg‘ona (23 701,2 mlrd. so‘m) viloyatlarida qayd etildi.

Aksincha kam hajmga ega hududlarga Qoraqalpog‘iston Respublikasi (7 846,9 mlrd. so‘m), Sirdaryo viloyati (7 877,5 mlrd. so‘m) va Navoiy viloyatini (10 781,0 mlrd. so‘m) keltirib o‘tish mumkin. Yuqori o‘sish sur’atlari Namangan (104,9 %), Navoiy (104,5 %) va Samarqand (104,0 %) viloyatlarida qayd etildi.

2.O’zbekiston Respublikasi qishloq xo’jaligi sohasida fermer dehqonlar huquqlari va qishloq xo’jaligi tizimidagi kamchiliklar tahlili

Sobiq sovet ittifoqining boshqa respublikalari singari O‘zbekiston 1980-yillar oxiridan boshlab bozor iqtisodiyotiga, shu jumladan qishloq xo‘jaligiga o‘tishni boshladi. 1989 yildan buyon sobiq qishloq va fermer xo‘jaliklaridan qishloq aholisi uchun qishloq xo‘jaligi yerlarining ko‘p qismi alohida fermer xo‘jaliklarini tashkil etish uchun ajratildi. 1994-yilga kelib barcha kollektiv va fermer xo‘jaliklari kooperativ fermer xo‘jaliklariga yoki shirkat xo‘jaliklariga aylantirildi. 2000-yillarning boshida shirkat xo‘jaliklari qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarishning asosiy sub'yektlari sifatida fermer xo‘jaliklariga almashtirildi. Shu bilan birga, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining ko‘pchiligi ular tomonidan emas, balki kichik dehqon xo‘jaliklari tomonidan ishlab chiqariladi.

Mamlakat aholisining deyarli yarmi qishloq joylarida yashaydi (2019 -yil 1-yanvar holatiga ko‘ra O‘zbekistonda 33,25 mln. kishi, shu jumladan, qishloq joylarda 16,45 mln kishi (aholining 49,5 foizi) yashaydi).
Shu bilan birga, qishloq xo‘jaligi iqtisodiyotning eng ko‘p boshqariladigan tarmoqlaridan biri hisoblanadi. Katta yirik qishloq xo‘jaligi ishlab chiqaruvchilari, dehqonlarning mulk huquqi o‘ta himoyasiz, ularning faoliyatini tartibga solish usullari, de fakto sovet o‘tmishidan olingan.

Qishloq xo‘jaligi mahsulotlari va ishlab chiqarish resurslari hamda sektor uchun xizmatlar bozori ishlab chiqilmagan. Qishloq xo‘jaligi sektori islohotga muhtoj bo‘lib qolmoqda. O‘zbekiston 2017-yildan buyon davomida tizimli iqtisodiy islohotlar kursini aniqlagan bo‘lsada, qishloq xo‘jaligida deyarli o‘zgarish yo‘q.
2017 yilda qishloq xo‘jaligi yerlarining yer egalari tomonidan taqsimlanishi, ming gektar

	Shudgor	Bog’ va tokzorlar	Pichanlar va yaylovlar
Fermer xo’jaliklari	3472.9	295	1481.3
Dehqon xo’jaliklari	420.2	80.3	-
Boshqa xo’jaliklar	142.2	10.3	19643.1
Jami	4035.3	385.6	21124.4

2018 yilgi ekin maydonlari, bog‘lar va uzumzorlar uchun ajratilgan yerlarning 85,2 foizini fermer xo‘jaliklari tashkil etadi (2017 yildagi ma'lumotlar). 2018 yilda qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishning 70,0 foizi dehqon xo‘jaliklari hisobiga amalga oshirilib, ekin maydonlari, bog‘lar va uzumzorlar uchun ajratilgan yerlarning atigi 11,3 foizini tashkil etadi. Vaziyat sovet o‘tmishini eslatadi, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining katta qismi katta xo‘jaliklarda (kollektiv va fermer xo‘jaliklarida) emas, balki shaxsiy yer maydonlarida ishlab chiqarilgan.

2017- yilda dehqon xo‘jaliklarining ulushi foiz hisobida
Paxta va g‘alla davlat tomonidan fermer xo‘jaliklaridan arzon narxlarda sotib olishni hisobga olish kerak (quyida batafsilroq), bu tabiiy ravishda qishloq xo‘jalik mahsulotlarining umumiy qiymatida ularning ulushiga ta'sir qiladi.

Fermerlar ijaraga olgan yerlardan foydalanish huquqi juda cheklangan va yaxshi himoyalanmagan:

· Fermerlar paxta va bug‘doy yetishtirilishi uchun ajratilgan yerdan (paxta va g‘alla fermer xo‘jaliklari uchun bu yerning katta qismi) paxta va g‘alla sotish bo‘yicha rejani bajargan yoki bajarmaganliklaridan qat'i nazar boshqa maqsadlar uchun foydalanishlari mumkin emas.
· Fermerlarning yer uchastkalari osongina olib qo‘yilishi mumkin. Mahalliy hokimiyat idoralari tashabbusi bilan (rejalashtirilgan maqsadlarni bajarmaganlik, yerdan samarasiz foydalanish yoki «ixtiyoriy-majburiy tartibda» yerdan foydalanish huquqidan voz kechish shaklida), yoki Toshkentdan chiqqan tashabbus tarzda fermer xo‘jaligining «kengayishi va ajratilishi» oqibatida.
Natijada fermerlar o‘zlarini yerning haqiqiy egalari, deb his qilmaydilar va uning unumdorligini oshirishga uzoq muddatli investitsiyalarni jalb qilishmaydi.
Fermer va dehqon xo’jaliklari va tomorqa yer egalrining huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish qishloq xo’jaligi elin maydonlaridan samarali foydalanish tizimini tubdan takomillashtirish chora –tadbirlari to’g’risidagi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 9-oktabrdagi PF-5199-son farmonida ham bir qancha kamchiliklar sanab o’tilgan.Xususan:
Fermer, dehqon xo‘jaliklari va tomorqa yer egalarining huquqlari va qonuniy manfaatlarini ishonchli himoya qilishda, tizimda bozor mexanizmlarini joriy etishda, ko‘p tarmoqli fermer xo‘jaliklarini yanada rivojlantirishda, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish hajmlarini barqaror oshirib borishda



hamda yer maydonlaridan samarali foydalanishda qator muammo va kamchiliklar kuzatilmoqda:
Birinchidan, fermer xo‘jaliklarining huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish, fermerlik harakatini yanada rivojlantirish maqsadida tashkil etilgan O‘zbekiston fermerlari kengashi o‘z zimmasiga yuklatilgan vazifalarni yetarli darajada bajara olmadi;