№8 ma’NAVIY ma’rifiy soatlar rejasi

20-Mavzu: Xazrat Navoiy ibrati
Temuriylar davrida yashab, ijod etgan shoir, mutafakkir, donishmand, davlat arbobi Alisher Navoiy uz zamonasining buyuk allomasi sifatida uz asarlarida inson, uning takdiri, kadr-kimmati, yaxshi-yomon fazilatlari xususida juda kup teran fikrlarni aytib utganligini aloxida ta’kidlamok joiz.
Alisher Navoiy xayotni sevadi, insonni sharaflaydi va uluglaydi. Uning ta’kidlashicha, inson xayotini uzi uchun xam, shuningdek uzgalarga, jamiyatga xam foydali xizmatga bagishlashi, kasb-xunar urganishi, ma’rifatli bulishi, uzida yaxshi fazilatlarni rivojlantira borishi kerak.
Alisher Navoiy kishilarni tugri, xalol, rostguy, saxovatli, ximmatli, marxamatli, okil va odobli bulishga da’vat etadi. Kishilarga insoniy xolatlariga karab baxo berish kerak, deb xisoblaydi. Odamlardagi yomon, xunuk odat, kiliklarni kattik tankid kiladi.
Alisher Navoiy inson tafakkuri, akli, bilimini va ilmiy bilimlarini yuksak kadrlagan. U “Bilim va donishmandlik insonning bezagidir” deb yozadi. Navoiy farzand tarbiyasiga va uni shaxs sifatida shakllantirishga katta axamiyat berib, tarbiyalanuvchini “xayot chirogi” deb ta’riflaydi. Farzand oilaga baxt va saodat keltiruvchi ziyodir. Uning fikricha, farzandga kichik yoshligidanok bilim va tarbiya berish lozim deb xisoblaydi.
SHuningdek, Navoiy xayotda uz ilmiga amal kilish, urganganlarini xayotga tadbik etish masalasiga aloxida e’tibor beradi. Masalan, u “Maxbub ul-kulub” asarida ilm ukib uni ishlatmagan kishi, shudgor kilib dexkonchilik kilmagan yoki urug sochib xosildan baxra olmaganga uxshaydi, deydi.
Ilm ukib kilmagan amal makbul,
Dona sochib kutarmadi maxsul.
Alisher Navoiy bilim olishda barcha fanlarni urganishni targib etadi. Bunda u olimu fozillarni yigib, ular orkali ilm-fanni tarakkiy ettirishga e’tibor beradi.
Alisher Navoiyning fikricha, bilimlarni tinmay uzluksiz urganish zarur, bunda xar kanday kiyinchiliklarni yengib utish muximligini, kunt bilan ishlash, tirishkoklik bilan xarakat kilish, izchillik bilan kurash, uni oxirigacha yetkazish, chidam va sabot bilan urganishni ta’kidlaydi.
Mutafakkir, shoir xotin-kizlarni xurmat kilish, ardoklash, ona va rafika sifatida uluglashni tavsiya etadi.
Alisher Navoiy sevgi va xursandchilik, shodu xurramlikning otashin va jushkin kuychisi edi. U sevgi mavzusini yukori kutarish bilan, xayotga, insonga bulgan mexr-muxabbatni kuylaydi, olijanob insoniy fazilatlarni tarG’ib kiladi.
Sevgi - inson uchun eng yaxshi xislat, fazilatdir. Sevadigan va seviladigan inson vafodor, sadokatli, xamdam, tyG’ri va xalol buladi.
Navoiy sevgini zur va zar bilan kulga kiritib bulmasligi, sevgi yulida shox xam, gado xam teng ekanligini ukdiradi.
U uzining kupgina she’rlarida zulm, adolatsizlik, insofsizlik, riyokorlik, badbinlikni tankid kiladi.
Alisher Navoiy 1500 yilda uzining «Maxbub-ul-kulub” (“Kungillarning sevgani”) nomli yirik falsafiy-ta’limiy asarini yozadi. Uning bu asarida xayotdan olgan tajribalari, taassurotlari, ijtimoiy-siyosiy va axlokiy- ta’limiy karashlariga yakun yasashga xarakat kilingan.
«Maxbub-ul-kulub” uch kismga bulingan. Ikkinchi va uchinchi kismlarida yaxshi kiliklar, yomon xislatlar, yaxshilikning natijasi, yomon xislatlarning okibati xakida fikr yuritiladi. «Maxbub-ul-kulub”ning ikkinchi kismidagi ayrim boblar va butun uchinchi kismi axlok-odob masalalariga baG’ishlangan.
«Maxbub-ul-kulub” uziga xos bir nasixatnomadir.
Navoiy bu asarida tavba, zuxd, tavakkal, kanoat, sabr, tavozu va odob, shariat, nazar solish, rizo va ishk masalalarida fikr yuritadi.
SHoir odob va tavozuni insonning olijanob fazilati deb baxolaydi. U sevgi va sadokat masalalariga katta e’tibor beradi.
Vafo va muruvvat insonning oliyjanob fazilati va sifati deb ta’riflaydi.
Navoiy uz zamonasi bilan xamnafas bula oladigan va doimo komillikka intilib yashaydigan insonni axlokiy namuna deb xisoblaydi. Inson uz zamonasi imkoniyatlaridan foydalanib xam uzini, xam zamonasini guzal kilishga astoydil xarakat kilmoG’i lozim.
CHUMOLI VOQEASI
Alisher Navoiy G’0yat odamlarga G’amxyr va mexribon bir zot edi. U kishilarga pandu nasixatlar kilar ekan, xech kachon birovga ozor yetkazmaslik kerakligini xamisha ukdirardi. SHunda, deydi Navoiy, uzing xam xech kachon ozor chekmaysen.
SHoir yozadi:
Fil ersa agar xasming, desangki, zarar kurmay Bir pashshaga olamda yetkazma zarar xargiz.
Ma’nosi: Agar sening dushmaning fil kabi kuchli bulsayu, undan biror zarar kurmaslikni istasang, bu olamda bironta pashshaga xam zarar yetkazmagin.
Butun molu mulkini ezgu ishlarga sarf etilmoG’i uchun vakf kilib bergan Navoiyning shaxsiyati shunchalar uluG’ edi. U nafakat insonlarga, balki bir pashshaga xam zarar yetkazmaslik kerakligini shunday ta’sirli misralarda ifoda etgan.
Xondamirning “Makorimul axlok” (“Yaxshi xulklar”) kitobida Navoiyning kanchalar beozor bulganini kursatuvchi bir xikoya bor. Bu xikoya
Navoiyning usha ugitiga uzi kanday amal kilganini kursatadi.
Buyuk amir Alisher Navoiy juma nomozini barcha odamlar bilan birga masjidda ukir edi. Odatda nomoz tugagach, Navoiy ichkarida bir oz tuxtar, odamlar tarkalganlaridan sunggina tashkariga chikar edi.
Bir kuni nomoz tugashi bilan-ok Navoiy tez, xammadan oldin urnidan turgan va shoshib masjiddan chikib ketgan. Uning odatini bilganlar shoirning bu ishiga xayron bulganlar.
Keyinchalik Navoiyning yakinlaridan biri undan suragan:

• 
  Siz odatda masjidda xammadan keyin chikar edingiz. Nega usha kuni oshikib masjiddan tez chikib ketdingiz?
  

Navoiy bu savolga javob berib degan:

• 
  Nomozga tayyorgarlik kurib taxorat kilayotgan vaktimda choponimning etagiga bir chumoli yopishganini kurib koldim. Nomozga kechikmaslik uchun masjidga ketdim. CHumoli chopon etagida kolaverdi.
  

SHuning uchun Namozdan sung Navoiy tezda masjiddan chikib, usha chumolini uz iniga yakin joyga eltib, etagini siltab chumolini tushirgan. Adashgan chumolini uz iniga olib borib kuygandan keyingina Navoiyning kungli tinchigan ekan.
Mana sizga bir insonning xatto bir chumoliga xam ozor yetkazmaslik uchun kilgan xarakati. CHin insonning ma’naviy dunyosi shunday sof va mexribon bulmoG’i kerak.
UluG’ ustoz, shoir, mutafakkir, davlat arbobi Alisher Navoiy juda badavlat kishi edi. Unga Sulton Xusayn xukmronligi paytida otasidan kolgan mol-mulklar kaytib berilgan. Yana Navoiyning uziga karashli boG’-roG’lar, ekinzorlar bulgan. Savdo rastalaridagi dukonlarida tijorat ishlari olib borilgan. SHularning xammasidan tushgan daromadlarini Navoiy mamlakatda san’at, adabiyot, ilm-fan, arxitektura rivojiga sarflagan. Juda kup ariklar, yullar, langarlar (musofirlar uchun boshpana va ovkatxona), madrasalar, masjidlar, kasalxonalar bino kilmokka xarj etgan. Bu tuG’risida Navoiyning uz asari “Vakfiyya”da va uning shogirdi tarixshunos Xondamirning “Makorim ul axlok” (“Yaxshi xulklar”) kitobida mufassal yozilgan.