8-mavzu. Bozor iqtisodiyotiga muxolif-sotsialistik yo‘nalish. (2 soat) Reja 1

Pul nazariyasi Rikardo - Mill g‘oyalariga amal qilinadi ammo pulning miqdoriy nazariyasi inkor etiladi. Bunda maъlum davr davomida savdo oborotlari va pul massasi oborotlari (aylanmasi) doimiy emasligi dalil qilib ko‘rsatiladi.

Marksning qo‘shimcha qiymat nazariyasi asosiy bo‘lib, uning vujudga kelishi quydagicha «isbotlanadi» (klassik maktab g‘oyalari buyicha hamma narsa o‘z simmatida sotiladi va shu simmatda olinadi, yaъni ortitscha narsa yuzaga kelmaydi). mehnat aniq miqdoriy o‘lchovga ega, ishchi kuchining qiymatini baxolash esa - bu katta darajadagi muammodir, hamda feъl-atvor xolati va kolektiv va psixologiya (ruxi) tomonidan aniqlanadi. SHu sababli qo‘shimcha qiymatning manbai bo‘lib, faqat o‘z ishchi kuchini sotayotgan unumli ishchilarning «xaqqi to‘lanmagan mehnat» hisoblanadi. Bu «zaruriy» va «qo‘shimcha» ish vaqtidagi jarayondir. «qo‘shimcha vaqt» va «qo‘shimcha mehnat» bilan «qo‘shimcha daromad» yuzaga keladi.

«Unumli mehnat» to‘g‘risidagi fiziokratlar (yuqoridagi boblarda berilgan) tomonidan ishlab chiqilgan. Marks bu g‘oyani rivojlantirib shunday qisqacha xulosalar chiqaradi: birinchidan, agar mehnat «mutloq» bo‘lmagan shakldagi qo‘shimcha qiymatni, yaъni «nisbiy qo‘shimcha qiymatini» yaratsa (bu tirikchilik vositalari qiymati (qiymati) arzonlashuviga olib keladi); ikkinchidan, unumli mehnat muomala sohasida emas, ishlab chiqarish sohasida qo‘shimcha qiymat yaratgandagina unumli bo‘ladi.

Daromadlar to‘g‘risida fikr yuritib, yollanma ishchilar o‘z «kuchini» sotib kapitalistdan oladigan xaqdir (bu erda «ishchi kuchi» ish xaqiga almashtiriladi), vaxolanki klasik maktab vakillari buyicha mehnat uchun ish xaqi beriladi. Bu nazariyaga ko‘ra, ish xaqi ishchi va uning oilasi hayotni taъminlash uchun zarur tovarlarga ekvivalentdir. Uning miqdori ishlab chiqarishni mexanizatsiyalash va texnologik jixozlash darajasiga bog‘liq, bu esa oxirgi oqibatda ish xaqi o‘sishi uchun to‘siq bo‘ladi, chunki texnik-iqtisodiy taraqqiyot doimiy ortiqcha ishchi kuchini yaratadi. Kapitalist va ishchi o‘rtasidagi almashuv munosabatlari ishchi ziyoniga bo‘ladi. Xech vaqt real ish xaqi mehnat ishlab chiqarish kuchlari o‘sishiga mutanosib ravishda o‘smaydi. Erkin raqobat iqtisodiyoti sharoitida ishchilar kasaba qo‘mitalariga suyangan xollarda ham bu sharoitni o‘zgartira olmaydilar. mehnat unumdorligi o‘sishi tufayli, tovar va xizmatlar qiymatining puldagi ifodasi pasayib borishi otsibatida ishchilar tomonidan sotib olinadigan tovarlar bahosining xar doim adekvat pasayishiga olib keladi, bu esa ishchilar ahvolining doimo yomonlashuvidir.

Foyda va foyda normasi. Bu daromad shakli soxibkor tomonidan ekspluatatsiya yordamida paydo bo‘ladi; Rikardodagi foyda normasi emas, boshqa qo‘shimcha Kiymat normasi, xatto ekspluatatsiya normasi to‘g‘risida fikr yuritiladi.

Korxona yoki soxadagi qo‘shimcha qiymat xissasi o‘zgaruvchi kapital va mehnat xissasi qancha ko‘p bo‘lsa, shuncha ko‘p bo‘ladi, kapitalning organik tuzilishida (S/V) doimiy kapital xissasi kam bo‘lsa, demak, korxona qanchalik mashina va boshqa texnikalar bilan yaxshi qurollangan bo‘lsa, shuncha kam bo‘ladi.

Qo‘shimcha qiymat normasi va foyda normasi O‘rtasidagi farq shundan iboratki, birinchisi O‘zgaruvchi (V) kapitalga nisbat shaklida, ikkinchisi esa umumiy kapital (S+V)ganisbat shaklida bo‘ladi. Foyda normasi pasayib borish tendensiyasiga ega (Rikardo-Mill bo‘yicha xayot uchun zarur maxsulotlarga baxo oshuvi, demografik omillar, tuprod unumdorligi pasayishi va boshqalar), ammo Mark buyicha buning sababi kapitalning organik tuzilishi (S/V)da o‘zgaruvchan (V) kapitalning xissasi kamayishi va, demak, kapitalning jamgarilishi bilan bog‘liq.

Ekspluatatsiyani kuchaytirish (yoki qo‘shimcha qiymatni oshirish) ning yullari 2 ta, ish soatlari oshiriladi (absolyut) yoki mehnat unumdorligi orttiriladi (nisbiy).

Marks Seniorning «Sunggi soat nazariyasi»ni tanqid tanqid ostiga oladi (yuqorida berilgan). Bu goya umuman yangilik edi.

Rikardo buyicha foyda normasining pasayish tendensiyasi mashinalarning takomillashuvi (texnik kashfiyotlar) va agronomiya faniqagi yangiliklar tufayli o‘zgarib (to‘xtab-tuo‘tab) turishi mumkin bo‘lsa. Marks buyicha bu jarayon kapitalizmni o‘z ichidan emirmaguncha davom etaverar ekan.

Renta to‘g‘risidagi nazariya D.Rikardonikidan farq qilmaydi, ammo differensial renta bilan absolyut renta ham borligi aytiladi. So‘nggi renta qishloq xo‘jaligidagi kapital organik tuzilishini pastligi (S/V) va erga xususiy mulk borligi bilan izoxlanadi. Xususiy er egasi ijarachi-fermerdan rentaning tabiiy darajasidan yuqorirod ijara xaqi talab qilib olish imkoniga ega bo‘ladi.

Takror ishlab chiqarish nazariyasida Marks takror ishlab chiqarishning o‘z sxemasini ilgari suradi. Avvalgi (Smit-Sey) mualliflar buyicha, yalpi milliy maxsulot jamiyat sinflarining daromadlar summasiga teng deb qaraldi. Marksda esa Iqtisodiyot ikki tarmodda bo‘lib qaraldi: ishlab chiqarish vositalari va isteъmol mollari; kengaytirilgan takror ishlab chiqarish tahlil etiladi (F.Keneda oddiy takror ishlab chiqarish). Marksning kengaytirilgan takror ishlab chiqarish sxemasi fan tarixida iqtisodiy o‘sishning birinchi matematik modeli deb xisoblash mumkin. Marks iqtisodiy inqiroz (krizis)larning avvalgi namoyondalari (Sismondi, Maltus va b.) fikrini tahlil etadi va xatolarini ko‘rsatib beradi. Yirik ishlab chiqarish tufayli isteъmolning pasayishi odibatidagi inqirozlar, ularni tugatish uchun «uchinchi shaxslar» (T.Maltus) zarurligi to‘g‘risidagi g‘oyalar yanada chudurlashtiriladi.

Marksning «Kapital» asarida inqirozlar nazariyasidan ko‘ra, mudarrar umumiy ortidcha ishlab chiqarish davriga olib keluvchi kapitalning (sabab-odibat) jamgarilishi va kapitalizmda daromadlarning taqsimlanishiga baxo beradi. Ortidcha ishlab chiqarish inqirozlari bozor iqtisodiyoti stixiyasi bilan bog‘lanadi. Xujalik anarxiyasi ishlab chiqarish va isteъmol O‘rtasidagi nomuvofidlik tufayli YUzaga keladi, realizasiya mhammosi kuchayadi. Sey donuni tanqid dilinadi. Marksning yozishicha, xar bir odam bir narsa sotgani uchun, uni darxol sotib olishi majbur emas. Bu esa ortidcha ishlab chiqarish inqiroziga olib kelishi mumkin, chunki umumiy xarajatlar umumiy daromaddan kam bo‘ladi.

Siklik o‘sishning moddiy asoslari tahlil etilib, asosiy kapitalning (xar 5-10 yilda) yangilanib turishi bilan bog‘liq deb ko‘rsatiladi. Marks buyicha Iqtisodiyot tarkibining o‘zgarishi yangi investitsiya va yangi ish joylari paydo bo‘lishi bilan ruy beradi, bu jarayon foyda normasi pasayguncha davom etadi, keyin mehnat rezervlari armiyasi o‘sadi, ish xaqi pasayadi va inqiroz sharoiti paydo bo‘ladi.