8. Xorazmshoh Otsiz davri siyosiy tarixi

10."Tarixi Jahonkusho "asarida Xorazmshohlar haqida
Ushbu asarda mo‘g‘ullarni buyuk Xorazmshohlar davlatiga bostirib kirishi va siyosiy voqealardan tashqari Anushteginiylarning so‘nggi hukmdori Jaloliddin Manguberdi siymosi haqida aniq ma’lumotlar keltirilgan. Bu ma’lumotlarni aniq, ishonchli ekanligiga asosiy sabab, Juvayniy o‘zasarini yozishda o‘z davrining noyob manbalari, tarixiy asarlariga tayangan holda yozganidadur. Sulton Jaloliddin, uning otasi bilan munosabati, shoh sifatida otasi o‘g‘lining harbiy yurishlarni tashkillash borasidagi maslahatlarini inobatga olmaganligi, ukalari O‘zloqsulton hamda Oqsultonlar bilan birgalikda mo‘g‘ullarga qarshi amalga oshirgan harbiy xarakatlari to‘g‘risida ma’lumotlar mavjud.Asarda Jaloliddin Manguberdining Xindistonda bo‘lgan davrida sodir bo‘lgan voqealar ham bayon etilgan. Uning Xindistonda jome’ masjidi barpo etganligi o‘quvchini hayratga soladi. 16 U Eron, Iroq, Kavkaz, Ray singari mamlakatlar hududida ham bo‘ladi, janglarda qatnashadi.Juvayniyning qaydlari sodda va ishonarli uslubda keltirilgan. Sulton Jaloliddinning mard, jasur, elparvar bo‘lganligi u vafot etganidan so‘ng ham ko‘plab insonlari men Jaloliddinman deb kurashga otlanganliklaridan ham ma’lum ekanligini u juda ta’sirli yozadi: “ Oradan yillar o‘tib, goh-goh xalq orasida, Sulton (Jaloliddin)ni falon joyda ko‘rdik, degan ovozalar ham tarqalib yurardi. (Hatto) Iroqda vazir Sharafiddin Ali Tabarshiy ma’lum vaqt ana shu yolg‘on ovozalarni aniqlash bilan ham mashg‘ul bo‘lgan. Shunda ham, odamlar shahar va navohiylarda Sulton (Jaloliddin) falon qal’ada yoki falon joyda, deb yurishardi. Olti yuz o‘ttiz uchinchi (1235—1236) yili Ispidorda bir kishi, «men Sulton (Jaloliddin) man»,—deb da’vo qilib chiqdi va uning ovozasi to‘rt tomonga yoyilib ketdi. Jantemur davrida Sulton (Jaloliddin)ni ko‘rgan va tanigan kishilardan bir nechtasini aniqlash uchun yubordilar. Ular borib ko‘rdilar, yolg‘on ekan, u kishini tutib o‘ldirdilar. Olti yuz ellik ikkinchi (1254) yili bir guruh savdogarlar Jayhun daryosiga yetganlarida, ularning orasidan bir kishi kemachilarga: «Men Sulton Jaloliddinman»,—degan ekan. Tutib olib surishtirganlarida ham o‘z so‘zida qat’iy turavergan. Uni ham o‘ldirmishlar. Devonalik ham bir san’at erur. Xullas, ancha vaqtgacha ul ovoza va mish-mishlar tinmadi.” 17 Juvayniyning bu asaridagi ko‘plab ma’lumotlar maktab darsliklariga ham kiritilganigi uni boshqa manbalardan ajratib turadigan I.Jabborovning tadqiqotida ham Juvayniyning asaridan keng foydalanilgan: “Xorazm shohi sharmandalik vafotidan keyin dong‘i chiqqan bir vaqtlar eng qudratli hisoblangan kata imperiya yemiriladi va u, tarixchi Juvayning ta’rificha, «Boshqa mamlakatlar o‘rtasida arqoni qirqilgan kapaga o‘xshab qoldi». Bu Aloviddin Muhammad Xorazmshohi vafotidan oldin onasi tayinlagan valiaxd to‘g‘risidagi farmonni bekor etib, Jaloliddin imperiyaning taxt vorisi deb e’lon qiladi.19 Buyuk Xorazm davlati tarixida so‘nggi shoh Jaloliddinning imperiyani saqlab qolish uchun olib borgan mardonavor kurashining o‘n yillik jangnomasi bu shiddatli davrning eng fojeali va ulug‘vor sahifalaridan biri. O‘ z vaqtida Turkan-xotun tomonidan tan olinmagan jasur, iste’dodli Jaloliddin otasi o‘rniga malikaning irodasi bilan taxtga o‘tqazilgan akasi Qutbiddin O‘zlog‘ shoh boshchiligida saroy atrofida to‘plagan noshud to‘dalarning fitnalariga qaramay, mo‘g‘ullarning m unosib raqibi bo‘lib chiqdi. U o‘ziga qarashli G‘azna viloyatini istilochilarga qarshilik ko‘rsatish markaziga aylantirgan edi. Jaloliddin fitnaning uyasiga aylangan poytaxtni tashlab, bu yerga qochib kelishga majbur bo‘lgan. U qarindosh urug‘lari tomonidan uyushtirilgan suiqasdga qaramay, hatto dushmanlari tan bergan bu qahramonning shon-shuhrati keng tarqalgan.Asarning birinchi qismida asosan mo‘g‘illar tarixiga oid ma’lumotlar berilgan bo‘lsada, ikki qismda ham Xorazmshohlar davlatiga oid qimmatli voqealar bayoni mavjud. Chingizxonning sulton Horaxmshoh davlatiga yurish qilishining sabablari, O‘trorning fath etilishi, Jand, Fanokand, Xo‘jandni bosib olinishi, Temur Malik haqida ma’lumotlar, Moavorounnahrni bosib olinishi voqealarining qisqacha bayoni, Buxoroni taslim bo‘lishi, Samarqand voqeasi, Xorazmga Chingizxonning yurish qilishi, Naxshab,Termiz, Balx hududiga mo‘g‘ullar yurishi, Chingizxon Sulton Jaloliddinga qarshi kurash boshlashi, Turboy taqishning Jaloliddinni izlab ketishi, Jaba va Subutoyni ham Sulton Jaloliddinni iziga tushishi kabi voqealar yoritilganidan keyin yana mo‘g‘ul xonlari tarixiga to‘xtalingan. O‘n besh bob mo‘g‘ul xonlari va ularni taxtga o‘tirishi kai voqealar keltirilganidan so‘ng Xorazmshohlar davlati tarixi, bu davlatning yuksalib borishi, Alouddin Muhammad Xorazmshohning taxtga o‘tirishi xaqida bayon keltirilgan. O‘rganilgan tadqiqotdan quyidagilarni takliflarni beramiz:− Alouddin Atomalik ibn Bahouddin Muhammad al- Juvayniyning “Tarixi jahongushoy” asarining yoshlarda vatanparvarlik ruxini shakllantirish hususiyatini hisobga olgan holda, asar asosida badiiy film yoki multfilm yaratish;− asar asosida Jaloliddin Manguberdini siymosini madh etuvchi tarixiy roman yaratish;− asarda Jaloliddin Manguberdi bosib o‘tgan yerlarni xududiy xaritasini yaratish;