8. Xorazmshoh Otsiz davri siyosiy tarixi

18.Turkon xotun va Xorazm fojiasi
Anushteginiy Xorazmshohlar davlati (1097-1231) nafaqat Xorazm, balki Dashti Qipchoqning janubi, Sharqiy Turkiston, Oʻrta Osiyo, Yaqin va Oʻrta Sharq davlatlarini birlashtirgan buyuk saltanat boʻlgan.Xorazmshoh Takish qipchoqlar bilan ittifoqqa kirib, ularni oʻziga ogʻdirish niyatida qipchoq xoni Jonkishining qizi Turkon Xotunga uylanadi. Bayot urugʻidan boʻlganTurkon Xotun Xorazmga turk qabilalari (uraniylar, qarluqlar, ugʻroqlar, xalaj qabilalari)ni olib keladi va ularning qudratli homiysiga aylanadi.Hijriy 596 yil 20 shavvol (1200 yil 3 avgust)da Gurganj aholisi, davlat ayonlari va amirlari ishtirokida Xorazmshohlar davlati taxtiga Takish va Turkon Xotun oʻgʻli Qutbiddin Muhammad oʻtirdi va u otasining Alouddin laqabini qabul qildi. Keyinroq esa Sanjar ikkinchi nomini oldi.An-Nasaviy Turkon Xotun haqida quyidagicha tavsif qoldirgan: “Yuqorida aytib oʻtilgan Turkon Xotun Bayavut toifasidan boʻlib, yemak urugʻining shoxobchasidandir. Qachonki, uning mavqei mustahkamlangandan soʻng «Xudovandi Jahon”, yaʼni butun dunyo hukmdori laqabini olgan edi. U turkiy hukmdorlardan Jonkishining qizi boʻlib, El-Arslonning oʻgʻli Takish unga uylanadi. Takish oʻlgandan soʻng davlat tepasiga kelgan oʻgʻli Alouddin Muhammad Xorazmshoh davrida onasi Turkon Xotunning obrusi koʻtarilib, davlat ishlarini ham boshqargan".Hatgo Xorazmshoh Muhammad mastligida onasi Turkon Xotunning xiyonati tufayli shayx Najmiddin Kubroning shogirdi shayx Majididdin Bagʻdodiyni qatl qilish haqida farmon ham beradi. Bagʻdodiyning qatl qildirilishi din ulamolarini Muhammaddan ixlosini qaytargan edi. Turkon Xotunning bunday nodonligi Xorazmshohlar davlatiga sonsiz kulfatlar keltirdi.Nasaviyning guvohlik berishicha, makkor Turkon Xotun oʻgʻliga shu daraja oʻz taʼsirini oʻtkazganki, natijada Xorazmshoh Muhammad mamlakat ichkarisidagina emas, balki xalqaro maydonda ham Xorazmning yagona hukmdori sifatidagi rolini boy berdi. Bundan tashqari, katta qudratga ega boʻlgan sarkardalarining koʻpchiligi qipchoqlardan boʻlgani bois, hukmdor onasiga yon berishga majbur edi.An-Nasaviy bunday yozadi: “Agar malikadan va sultondan bir ish haqida ikkita koʻrsatma kelsa, u holda ularning sanasiga qarar edilar va barcha mamlakatlarda keyingi sanaga amal qilardilar...”Turkon Xotun “Jahon hokimi” laqabiga ham ega edi, uning farmonlaridagi shaxsiy muhri — tugʻrisida: “Ismat ud-dunyo vad-din Ulugʻ Turkon malika niso al-olamiyn” (Dunyo va uning pokdomoni, Ulugʻ Turkon, olam ayollarining malikasi) deb bitilgan edi. U “Iʼtasamtu billahi” (“Faqat Allohdan himoya kutaman”) deyilgan soʻzlarni bosh shior qilib olgan. U oʻz shiorini oʻgʻli shiorining yoniga qoʻyar edi.Xorazmshohlar davlatida moʻgʻullar bosqini arafasida bir mamlakatda ikkita paytaxt — Gurganj va Samarqand, ikkita hukmdor — Turkon Xotun va Xorazmshoh Alouddin Muhammad bor edi.Gurganj shahrida Turkon Xotunning qarindoshlaridan sultonning turkiy qoʻshiniga tegishli nufuzli ayonlargina (boshliq oʻrnida) edilar, jumladan, Xumor Agʻu — hojib sipohsolor (lashkarboshi), Buka Pahlavon, Ali Margʻini va boshqalar.Xorazmshoh 1216 yilda onasining shayxini qatl qildirgandi. Ona-oʻgʻil raqobati davlatni ich-ichidan nuratmoqda edi. Sultonning xalifa nomini xutbada zikr etmaslik toʻgʻrisidagi farmoniga faqat Marv, Balx, Buxoro va Saraxsda amal qilinar, Samarqand, Hirot va Xorazmda esa aksincha edi. Mahalliy anʼanalarning kuchli ekanligi, Turkon Xotunning va uning taʼsiri ostidagi xonlar va ulamolarning Sulton Muhammad hukmronligi davrida davlatchiliqda oʻziga xos ikki hokimiyatchilikning yuzaga kelishida saljuqiylarning bosh vaziri mashhur Nizomul-mulk (1018-1092) ishora etganidek, “Qachonki podshohlik ishi ayollar va goʻdaklar qoʻliga oʻtsa, bilginki, podshohlik oʻsha xonadonni tark etgay”.Xullas, amirlar, harbiylar iloji boricha oʻz mavqelarini qanday boʻlmasin mustahkamlab borishga harakat qilganlar.Xorazm poytaxtini qamal etgan Chingizxon lash-karlari turli nayranglar bilan shohning onasi Turkon Xotunni taslim boʻlishini talab qilishgan. Urganjdagi qoʻshin va aholisi mudofaa kuchiga ega boʻlsa-da, Turkon Xotun Vatanni dushmanga. tashlab qochgan oʻgʻli Muhammaddan keyin vahimaga tushadi.Samarqand taslim boʻlgandan soʻng, Chingizxon Xorazmshohning qoʻshin toʻplab, qarshilik koʻrsatishiga yoʻl bermaslik va oʻzini qoʻlga tushirish maqsadida, sarkardalari Jebe noʻyon va Subedey noʻyonni taxminan 20 minglik qoʻshin bilan Sulton ketidan joʻnatdi. Moʻgʻullarning taʼqibiga uchragan Xorazmshoh Xuroson va Eron orqali oʻtib Kaspiy dengazidagi orollardan biriga kelib qoladi. Bor-budidan mosuvo boʻlib, gʻam-alam ostida ogʻir kasallikka chalingan Sulton Alouddin onasi Turkon Xotunning moʻgʻullarga asir tushganini eshitib valiahd tayinlash borasida burungi farmonini bekor qilib, Jaloliddinni taxt vorisi deb eʼlon qilgan edi.1220 yili Xorazm moʻgʻullar tomonidan istilo qilingach, Sulton Alouddin Xazar dengizidagi Abiskin orollaridan biriga qochishga majbur boʻldi. Shoh xotinlari va farzandlari xazinadagi boyliklar va boshqa qimmatbaho buyumlarini olib shaharni tark etadi. Berahm malika esa shaharda qolgan barcha sultonlar, hokimlar va ularning oʻgʻillarini, jami 26 kishini qatl qildirgan, yaʼni Amudaryoga choʻktirgan. Bunday sharmandalik Turkon Xotundan koʻp tarafdorlarini yuz oʻgirtirgan. U faqat oʻz xizmatkorlari, vazir Muhammad Solih hamda yoʻl koʻrsatuvchi Umarxon hamrohligida qochib ketgan.Noshukr malika Ilol shahri Mozandaronga yetgach, yoʻlboshlovchini ham qatl qildiradi. Chingiz lashkarlari Turkon Xotun izidan borib, Ilol shahrini qamal qilib, koʻp oʻtmay uni ham bosib oladi. Malika Xorazmshohning butun harami, bolalari bilan asirga tushadi. Moʻgʻullar shoh bolalarini oʻldirib, haram ayollarini xotin qilib oladilar, Turkon Xotun esa Chingizxon qarorgohiga joʻnatiladi. Turkon Xotunning asirlikdagi ahvoli juda ayanchli edi, u Chingizxonning dasturxonida qolgan sarqiti bilan ovqatlanardi. Bir paytlar har qanday farmoyishi darhol bajarilgan malikai jahon Turkon Xotun 1233 yili xoru zorlikda vafot etadi.