9-Maruza. Moddaning agregat xolati. Moddaning zichligi. Suyuqlik va gazlar bosimi. Atmosfera bosimi va ortiqcha bosim. Bosimni oʹlchash. Paskal qonuni

Paskal qonuni
Yer atmosferasi unda turgan barcha jismlarga, jumladan boshqa gaz va suyuqliklarga bosim bilan ta`sir etadi. Suyuqlikka (yoki gazga) ta`sir etuvchi atmosfera bosimi shu suyuqlikning butun xajmiga uzatiladi. Masalan, (5,b) tenglamaga asosan ko’ldagi suvning bosimi 100 m chuqurlikda P = ρgh = (1000 kg/m³)(9,8 m/s²) x (100 m) = 9,8*10⁵ N/m², yoki 9,7 atm ga teng. Bu chuqurlikdagi to’liq bosim esa suvning bosimi va uning ustidagi xavo bosimidan iboratdir. Agar ko’l sirti deyarli dengiz sathida bo’lsa, u xolda to’liq bosim 9,7 atm + 1,0 atm = 10,7 atm ga teng bo’ladi. Bu frantsuz faylasufi va olimi Blez Paskal (1623- 1662) ning umumiy qonunlaridan birigagina misol bo’la oladi. Paskal qonuniga ko’ra chegaralangan xajmdagi suyuqlik yoki gazga ta`sir etavchi bosim xajm ichidagi barcha nuqtalarga o’zgarishsiz uzatiladi. Paskal qonuniga qator amaliy mexanizmlar asoslangan. Ikkita misol- avtomobilning gidravlik tormoz tizimi va gidravlik pod`emnik (rasm).

Paskal qonunining qo’llanilishi. (a) Avtomobilning gidravlik tormozi. (b) Gidravlik pod`emnik.

Gidravlik pod`emnikda uncha katta bo’lmagan kuch bir porshenning (chiqishda) ikkinchisinikiga (kirishda) qaraganda katta qilingani uchun katta kuchga aylantiriladi. Agar kirish parametrlarini i indeksi bilan, chiqish parametrlarini o indeksi bilan belgilasak, Paskal qonuniga muvofiq,

yoki

bo’ladi.
kattalik mashina yuzaga keltirgan kuchdagi yutuqni ifodalab, porshenlar yuzalari nisbatiga tengdir. Agar, masalan, chiqish silindrida porshen yuzasi kirishdagiga nisbatan 20 marta katta bo’lsa, biz kuchdan 20 marta yutamiz. Bitta porshenga 100 kg li yuk qo’yib, biz ikki tolnnali avtomobilni ko’tara olamiz.

Glosariy

Phases or states	Faza yoki xolat	Moddaning uch xil agregat xolati
solid	Qattiq	Aniq shakl va xajmga ega modda
liquid	Suyuq	Xajmga ega, lekin shaklga ega bo’lmagan modda
gas	Gaz	Shaklga ham, xajmga ham ega bo’lmagan modda
plasma	Plazma	Juda yuqori temperaturalarda atomlar o’zlarining elektronlarining bir qismini yo’qotib, ionga aylanganida mavjud bo’ladigan faza
fluids	Oquvchan	Suyuqlik molekulasi o’zining muvozanat atrofida tebranma harakat qilib, yangi muvozanat xolatiga o’tishi
density	Zichlik	Birlik xajmdagi massa
specific gravity	Nisbiy zichlik	Modda zichligining suyuqlikning 4^0C dagi zichligiga nisbati
Pressure	bosim	Birlik yuzaga ta`sir etuvchi kuch
atmosphere	atmosfera	ga teng bosim
bar	bar	ga teng bosim
absolute pressure	Absolyut bosim	Atmosfera bosimi bilan ortiqcha bosim yig’indisi
gauge pressure	Ortiqcha bosim	O’lchanayotgan bosim bilan atmosfera bosimi orasidagi farq
Pascal’s principle	Paskal printsipi	Chegaralangan xajmdagi gaz yoki suyuqlikka berilgan bosim xajmning barcha nuqtalariga o’zgarishsiz uzatiladi