Tarix falsafasining gnoseologik yo‘nalishi XIX asrning ikkinchi yarmidan e’tiboran mazkur fanning mustaqil yo‘nalishi sifatida shakllana boshladi. Bu yondashuv namoyandalari (Vilgelm Diltey, Benedetto Kroche, Georg Zimmel, Robin Kollingvud, Raymon Aron ) tarix falsafasining asosiy predmeti – tarixiy o‘tmishni o‘rganishning mantiqiy-nazariy va metodologik muammolari, uni nazariy jihatdan rekonstruksiya qilish va tarixiy dalillarning haqiqiyligini aniqlash, deb hisoblaganlar. Tarix falsafasi mazkur yo‘nalishining asoschisi sifatida haqli ravishda nemis madaniyat faylasufi Vilgelm Diltey (1833-1911) e’tirof etiladi. Uning nazariyasida inson borlig‘i usuli, madaniy-tarixiy voqelik sifatidagi hayot tushunchasi markaziy o‘rinni egallaydi (shu sababli Diltey nuqtai nazari ko‘pincha «hayot falsafasi»ning istoritsistik varianti deb ataladi). Olim fikriga ko‘ra, inson o‘z tarixiga ega emas, lekin uning o‘zi tarixdir va aynan shunda uning mohiyati namoyon bo‘ladi. Boshqacha aytganda, Diltey uchun hayot va tarix ayniydir. Dilteyning tarix falsafasiga ijtimoiy va tabiiy fanlarni bir-biriga qarama-qarshi qo‘yish xos. U inson tabiatni tushuntiradi, ijtimoiy hayotni esa faqat tushunadi, deb hisoblagan. Uning fikricha, mazkur tushunish har xildir, chunki har bir inson tarixiy voqealarga o‘z nisbiy mushohadalari nuqtai nazaridan yondashadi. Bundan xulosa shuki, ilmiy haqiqatning tagiga etish, tarixiy jarayonni ilmiy nuqtai nazardan xolisona bilish amalda mumkin emas.
Xo‘sh, bu holda tarix falsafasi nimani o‘rganishi lozim? Dilteyning izdoshi – Kollingvud fikriga ko‘ra, tarix falsafasi tarixchining fikr-mulohazalarini va shu bilan bir vaqtda mazkur fikr-mulohazalarning ob’ektini o‘rganadi. Shu sababli tarixiy jarayonni o‘z holicha o‘rganish tarix falsafasi vazifalari qatoridan chiqarib tashlanadi: tarixiy jarayon faylasufga unda hodisalarning tarixiy bilim mohiyatini belgilovchi xususiyatlari to‘g‘risida so‘z yuritilgani uchungina tegishlidir.
Gnoseologik yo‘nalish, ba’zan tanqidiy tarix falsafasi deb ham ataladi. Bu hol shu bilan bog‘liqki, mazkur yo‘nalish vakillari tarixni tanqidiy o‘rganishgina insoniyat tarixi modelini yaratish, tarixiy dalillarning haqqoniylik darajasiga baho berish va tarixiy voqelik manzarasini nazariy jihatdan gavdalantirish imkonini beradi, deb hisoblaganlar. Mazkur yondashuv kurtaklarini tarixiy bilishning metodologik muammolari, insoniyat tarixining o‘ziga xos xususiyatlarini o‘rganish bilan shug‘ullangan neokantchilik Baden maktabidan izlash lozim. Aksariyat tadqiqotchilar tomonidan bu maktabning asoschisi sifatida fransuz faylasufi Raymon Aron (1905-1983) e’tirof etiladi. Uning asarlaridan biri «Tanqidiy tarix falsafasi» deb ataladi.
