A. A. Ibragimov, V. U. Xo’jayev, O. M. Nazarov bioorganik kimyo

N-oxirgi amnokislota tarkibni aniqlash.
 
Oqsildagi polipeptid 
zanjirda bir tomonda erkin 

-aminoguruhga ega (amino yoki 
oxirgi), ikkinchi tomondan erkin 

-karboksil ( karboksil yoki 
oxirgi) guruhga ega aminokislota qoldig’i mavjud. Oxirgi 
aminokislota qoldiqlarini aniqlash oqsil aminokislota ketma-ketligini 
aniqlash jaryonida muhim ahamiyatga egadir. Izlanishning birinchi 

---

58 
bosqichida bu oqsil molekulasini tashkil etuvchi polipeptid zanjirlari
sonini va tekshirilayotgan namunani gomogen darajasini aniqlashga 
imkon beradi. Keyingi bosqichlarda 
oxirgi aminokislotalarni 
tekshirish orqali peptid fragmentlarini bo’linish darajasini nazorat 
qilishga imkon beradi. 
oxirgi aminokislota qoldiqlarini aniqlashni birinchilardin 
bo’lib, 1945 yilda 
tomonidan tavsiya etilgan edi. Oqsil 
yoki peptidni 2,4-dinitroftorbenzol bilan ta’siri natijasida sariq rangga 
bo’yalgan 
dinitrofenil 
(
) hosila hosil bo’ladi. 
Kislotali gidroliz (5.7 n. 
) natijasida hosilani polipeptid 
zanjir bilan bog’lab turgan peptid bog’lari uzilib, 
oxirgi 
aminokislotani 
hosilasi hosil bo’ladi. 
aminokislota efir 
bilan ekstraktsiya qilinadi va standartlar ishtirokisda yupqa qatlamli 
xromatografiya usuli bilan qiyoslanib, o’xshashligi aniqlanadi. 
Jarayon umumiy holatda quyidagicha tasvirlanadi: 
O
2
N
NO
2
R'
COOH
NH
CONHCH
CH
R
O
2
N
NO
2
NH
CH
R
COOH
COOH
CH
H
2
N
R'
+
F
O
2
N
N
O
2
+
R
C
H
C
O
N
H
C
H
H
2
N
C
O
O
H
R
'
2
,
4
,
-
dinit
roftorbenzol 

---

59 
Shu bilan bir qatorda
B.Hartley va V.Grey 
tomonidan 1963 yilda 
yaratilgan 
dansil usuli h
am keng qo’llanilmoqda. Dinitrofenil usuli 
kabi bu usul ham oqsil aminoguruhiga gidroliz natijasida 
uzilmaydigan “
nishon
” kiritishga asoslangan. Uning birinchi 
bosqichida dansilxlorid (1-dimetilaminonaftalin-5-sulfoxlorid) oqsil 
yoki peptidning protonlanmagan 

-aminoguruhi bilan ta’sirlashib, 
dansil-peptid (
peptid) hosil qiladi. 
Keyingi bosqichda 
peptid gidrolizlanib (5.7 n.
, 
, 12-
16 soat) 
oxirgi 

-
aminokislota ajratib olinadi. Shu bilan 
bir qatorda lizin va tirozinning yon zanjirlarini dansillash natijasida 
lizin va 
tirozin hosil bo’ladi. 
-aminokislotalar 
spektrni 
ultrabinafsha 
qismida 
(
=365nm) 
intensiv 
fluorestsentsiyaga egadirlar; ularni qiyoslab, o’xshashliligini anqlash 
uchun 0.1-0.5 nanomol modda yetarli. Dansil usulidan foydalanishni 
ba’zi cheklanishlari yetarli darajada qattiq sharoitdagi gidroliz bilan 
bog’liqdir. Bunda triptofan qoldiqlari parchalanadi va asparagin va 
glutaminni dezaminlanishi sodir bo’ladi. Shu bilan bir qatorda 
va boshqalar gidrolizga 
bardoshdir, buning natijasida 
aminokislotalar bilan bir qatorda 
peptidlar hosil bo’ladi. Bu esa ularni qiyoslab, o’xshashligini 
aniqlash uchun qiyinchilik tug’diradi. Shuning uchun bunday holatda 
N
CH
3
H
3
C
SO
2
R
CH
CONHCH
NH
COOH
R'
N
CH
3
H
3
C
SO
2
COOH
R
CH
NH
COOH
CH
H
2
N
R'
+
N
C
H
3
H
3
C
S
O
2
C
l
Dansilxlorid
+
R
C
H
C
O
N
H
C
H
H
2
N
C
O
O
H
R
'

---

60 
gidroliz vaqti 2-3 sutkagacha uzaytiriladi. Ikkinchi tomondan 
o’zgaruvchan 
, 
va 
ni 
unumini oshirish uchun gidroliz vaqtini 4 soatgacha kamaytirish 
lozim. 
Uzoq 
vaqtlar 
davomida 
aminokislotalarni 
qiyoslab, 
o’xshashligini aniqlash uchun mikroyupqa qatlamli xromatografiya 
usulidan foydalanilgan. 
aminokislotalarni bo’lish uchun 
sellyuloza, silikagel va poliamidning yupqa qatlamidagi bir va ikki 
o’lchamli xromatografiya uchun turli sistemalar taklif etildi. Ammo 
aminokislotalarni aniqlash uchun eng istiqbolli usullardan biri 
yuqorisamarali qaytarfazali suyuqlik xromatografiyasi hisoblanadi. 
Fluoresent detektordan foydalanish natijasida dansil usulini sezgirligi 
10 pikomolgacha oshiriladi. Shu bilan bir qatorda 
oxirgi 
aminokislotalarni Edman va aminopeptidazalar bilan fermentli 
gidroliz usullari bilan aniqlash mumkin.