A. A. Ibragimov, V. U. Xo’jayev, O. M. Nazarov bioorganik kimyo

 
Oqsil va aminokislotalarning aminokislota ketma-ketligini 
aniqlash
uchun kimyoviy, fermentli va fiziko-kimyoviy usullar 
birgalikda qo’llanadi. 

---

62 
Fenilizotiotsianat 
usuli
. 
Aminokislota 
ketma-ketligini 
aniqlashda asosiy usul bo’lib, 1950-1956 yillarda 
tomonidan tavsiya etilgan polipeptid zanjirini fenilizotiotsianat(
, 
) yordamida degradasiyalash usuli hisoblanadi. 
Edman usuli 
oxirgi aminokislotalarni feniltiogidantoin (
) 
tarzida ketma-ket parchalashga imkon beradi. 
Degradatsiyalanishning har bir sikli to’rt bosqichdan iborat bo’ladi: 
1) feniltiokarbomoil (
)-peptidni hosil bo’lishi; 2) 
oxirgi 
aminokislotaning anilinotiazolinon tarzida ajralishi; 3) tiazolinonni 
ga izomerlanishi va qiyoslanib, o’xshashligini ainqlash. Birinchi 
bosqichda 
peptidni protonga ega emas 

-aminoguruhiga 
birikadi. Reaksiya uchuvchan bufer sistemalarda (
9.0-9.5) 
olib 
boriladi; asos sifatida uchlamchi yoki geterosiklik aminlardan 
(trietilamin, dimetilallilamin, piridin) foydalaniladi. Bu bosqichni 
unumi qo’shimcha reaksiyalar hisobiga kamayishi mumkin. Peptidni 
guruhini havo kislorodi ta’sirida oksidlovchi desulfirlanishi, 
erituvchi va reagentlardagi oz miqdordagi aldegidlar hisobiga 
peptidlarni 

-aminoguruhini Shiff-asoslarini hosil qilishi shunday 
reaksiyalarga kiradi. Shuning uchun peptidlarni Edman usuli bo’yicha 
degradatsiyalanish inert gaz atmosferasida va oldindan izchil 
tozalangan reagentlar ishtirokida amalga oshiriladi. Ishqoriy 
sharoitlarda 
difeniltiomochevina va anilin hosil qilib 
gidrolizlanadi. 
Qo’shimcha 
mahsulotlar 
aminokislota 
feniltiogidantoinlarini aniqlash uchun qiyinchilik tug’diradilar, 
shuning uchun birikish bosqichidan so’ng reaksion aralashma 
va 
qo’shimcha mahsulotlardan tozalash uchun ekstraktsiya qilinadi. 
Degradatsiyalanishni ikkinchi bosqichida suvsiz kuchli kislotani 
O
H
C 
6
H 
5
N C S
H N 
C O 
R 
C H 
N H 
C O 
C H 
R ' 
C H C O N H C H 
H 
2
N 
R 
C O 
R ' 
C 
6
H 
5
N C S + 

---

63 
ishtirokida (odatda triftorsirka kislota) 
oxirgi aminokislota 2-
anilino-5-tiazolin hosil qilib ajraladi, keyingi aminokislotani 

-
aminoguruhi erkin holatga keladi. Reaksiya osonlik bilan boradi va 
polipeptid zanjiri bir tekisda parchalanadi, ammo glutamin qoldig’i 
peptidda 
oxirgi kelganda degradatsiyalanishni to’suvchi 
piroglutamin kislotaga aylanishi mumkin. Aspargin kislotali 
sharoitlarda (ayniqsa Asn-Gly ketma-ketligida) jarayonni borishiga 
to’sqinlik qiluvchi halqali imid hosil qilishi mumkin. Izomerlanish 
bosqichi ikki ketma-ket reaksiyalardan-tiazlinonni aminokislota 
hosilasiga tezda gidrolizlagishi va uni 3-fenil-2-tiogidantoinga 
izomerlanishdan iborat. Ba’zi 
lar izomerlanish sharoitlarida 
(
) qisman parchalanadilar. Masalan serin 
si suv molekulasini oson yo’qotadi, treoninda ham 
degradatsiyalanish bosqichi kamroq darajada sodir bo’ladi. 
larni 
parchalanishini oldini olish uchun izomerlanish turli- tuman tiollar 
(ditioeritrol, butanditiol) ishtirokida amalga oshiriladi. Ajralgan 
larni qiyoslab, o’xshashligini aniqlash peptidlarni Edman usuli 
bo’yicha degradatsiyalanish jarayonini asosiy bosqichi hisoblanadi. 
Uzoq vaqt davomida bu maqsadlar uchun qog’oz xromatografiyasidan 
foydalanilgan, ammo hozirda sezgir va tezkor usullar: silikagel va 
poliamiddagi mikroyupqa qatlamli xromatografiya hamda suyuqlik va 
gaz-suyuqlik xromatografiyalari qo’llanmoqda. Bir o’lchamli va ikki 
o’lchamli mikroyupqa qatlamli xromatogafiya uchun bir necha 
erituvchilar sistemasi ishlab chiqilgan. 
larni aniqlash bu 
hosilalarni spektrni 
-sohasida (
=265-270 nm, ekstinktsiya 
molyar koeffitsienti o’rtacha qiymati 16000 ga teng) kuchli yutilishga 
ega ekanliklaridan foydalaniladi. Plastinkalarda sorbent tarikbiga 
fluorestsirlovchi reagent qo’shiladi. Usulni sezgirligi 1 nanomol
moddani tashkil etadi. Suyuqlik va gaz-suyuqlik xromatografiya 
odatda sekvenator bilan birgalikda aniqlashda qo’llanadi. Gaz-
suyuqlik 
xromatografiyasida 
moddalar 
uchuvchan 
holatga 
keltirilgandan so’ng suyuq faza (odatda silikon fazalar aralashmasi) 
bilan to’ldirilgan maxsus kolonkalarda bo’linadilar. Ba’zi 
lar 
xromatografiya 
qilishdan 
oldin 
ularni 
uchuvchanligi 

---

64 
(
yoki bo’lishni yaxshilash uchun 
(
) silil hosilalariga aylantiriladilar. Shuning uchun 
tekshirish ikki usulda (silillangacha va unlan so’ng) amalga oshiriladi. 
So’nggi yillrda 
larni aniqlash uchun yuqori samaradorlikka ega 
“
qaratilgan fazali
” suyuqlik xromatografiyasi qo’llanmoqda. Bu 
usulni ahamiyatga molik tomonlari: yuqori sezgirlik(30-50 pmol) va
tezligidir(10 minut). Ko’pchilik holatlarda mass-spektrometriya va 
aminokislotalarni aniqlash usullari qo’llanadi.