A. A. Ibragimov, V. U. Xo’jayev, O. M. Nazarov bioorganik kimyo

Fermentli usullar.
 
Oqsil va peptidlarni tuzilishini aniqlash 
uchun polipeptid zanjirining
va 
oxirgi aminokislota 
qoldiqlarini parchalanishini katalizlovchi fermentlarni qo’llash 
mumkin. Peptidlarni 
karboksipeptidaza
lar yordamida gidrolizlash 
orqali aminokislotalar 
oxirgi uchini va 
oxirgi ketma-ketligini 
aniqlashning asosiy usuli hisoblanadi. Peptid va oqsillarni tuzilishini 
aniqlashda 
va 
karboksipeptidazalardan foydalaniladi. 
Karboksipeptidaza 
va 
yirik shoxli qoramolni 
oshqozon 
osti 
bezidan, 
karboksipeptidaza 
sitrus 
o’simliklarining po’stlog’i va bargidan, karboksipeptidaza 
hamirturushdan ajratib olinadilar. Karboksipeptidazalarni ta’sir etishi 
uchun substrat o’z tarkibida 
oxirgi aminokislotada 

-karboksil 
guruhga ega bo’lishi lozim. Ajralib chiquvchi aminokislotani yon 
zanjirini tabiati peptid bog’ini gidrolizlanish tezligini belgilovchi 
asosiy omildir. 
oxirgi aminokislotani ajralish tezligiga u bilan 

---

73 
yonma-yon joylashgan guruhni tabiati ham ta’sir qiladi. Yonma-yon 
joylashgan aromatik yoki alifatik yon zanjirga ega aminokislotalar va 
dikarbon aminokislotalarni qoldiqlari 
oxirgi aminokislotani 
ajralishini tezlashtiradi. Bunga qarama-qarshi ravishda lizin va prolin 
yonma-yon 
joylashsa 
gidroliz 
tezligi 
sekinlashadi. 
Barcha 
aminoksilotalar 
va
karboksipeptidazalar bo’yicha parchalanishini 
4 guruhga bo’lsa bo’ladi. 
Ajralish turi 
Tezkor ajralish 
Sekin ajralish 
Juda sekin ajralish 
Ajralmaydi. 
Peptidaza faolligi uchun 
ni optimal qiymati substrat tabiatiga ko’ra 
7.0-9.0 bo’lishi mumkin. 
oxirgi dikarbon kislotalarni ajralishi 
qiymati ozayganda, lizinda esa 
qiymati 9.0 dan ortganda sodir 
bo’ladi. Karboksipeptidaza B asosli aminokislotalarni(lizin va arginin) 
ajralishini katalizlaydi. Arginin hosil qilgan peptid bog’i lizinninkiga 
qaraganda tezroq gidrolizlanadi. Peptidaza faolligini optimal qiymati 
8.0-9.0 ga teng. Kaboksipeptidaza 
barcha aminokislotlarni, hatto 
prolinni ham parchalaydi va uni ta’siri 
niki kabidir. Gidroliz 
5.5-6.5 da samarali boradi, lizin va arginin ajralishi uchun 
ni 
optimal qiymati 7.0 ga teng. Boshqa karboksipeptidazalar kabi 
ham peptidaza faolligi bilan bir qatorda esteraza faolligiga ham 
egadir. Shu bilan bir qatorda fermentga amilaza faolligi ham 
tegishlidir. 
oxirgi 
aminokislota 
ketma-ketligi 
quyidagicha 
aniqlanadi: substrat ferment bilan 
da inkubatsiya qilinadi 
va ma’lum bir vaqt intervalida reaksion aralashmadan alikvot qismlar 
olinadi, reaksiya kislota qo’shib to’xtatiladi va ajralgan 
aminokislotalar miqdori aminokislota analizatorida tekshiriladi. 

---

74 
Ajralgan 
aminokislotalarni 
vaqtga 
bog’liqlik 
grafigani 
chizib,
oxirgi aminokislota ketma-ketlik aniqlanadi. Shunday usul 
bilan 5 aminokislotadan iborat ketma-ketlikni aniqlash mumkin. Oqsil 
va peptidlarni 
oxirgi uchini aniqlash ferment va jarayon 
sharoitlarini oqilona tanlashga bog’liqdir. Tekshirilayotgan peptid 
tabiati 
karboksipeptidazalarni 
tanlashga 
bog’liqdir. 
Triptik
peptidlarini tekshirishda 
yoki 
va 
aralashmalaridan 
foydalanish zarur. Ximotriptik peptidlarni aniqlashda 
dan 
foydalaniladi. Proteinaza bilan gidroliz qilib olingan fragmentlarni 
aniqlashda 
dan foydalanish zarur. Oqsil va peptidlarni 
oxirgi 
aminokislotalarini ajratuvchi peptidogidrodazalar aminopeptidazalar 
guruhini tashkil etadi. Aminopeptidazalarni ta’sir etishi uchun albatta 
erkin 

-aminoguruhni bo’lishi lozim. Bu guruh fermentlari 
dipeptidlarni ham gidrolizlaydi. Oqsillarni tuzilishini tekshirishda 
cho’chqalar buyragidan ajratib olingan leytsinaminopeptidaza (
) 
va aminopeptidaza 
lar keng qo’llaniladi. 
barcha 
aminokislotalarni ajralishini katalizlasa ham, hajmdor gidrofob 
radikallarga ega aminokislotalarni (
) gidrolizlash yuqori 
tezlikda sodir bo’ladi. Arginin va lizinning
oxirgi uchun bilan 
hosil bo’lgan peptid bog’lar kuchsiz, prolinniki esa umuman 
gidrolizlanmaydi.
prolindan tashqari barcha aminokislotalari 
hosil qilagan peptid bog’larni katalizlaydi. Aminpeptidazalar bilan 
gidroliz jarayonini kinetik tekshirish oqsil yoki peptiddagi 2-5 
oxirgi aminokislota qoldiqlarini aniqlashga imkon beradi. Oqsil 
yoki peptidlarni gidroliz qilib 
va 
oxirgi dipeptid 
fragmentlarini hosil qiladigan fermentlar guruhi mavjuddir. Bularga 
katepsin
, yoki dipeptidilaminopeptidaza (
) va katepsin 
, 
yoki dipeptidilkarboksipeptidazalar kiradi. Bu fermentlar yordamida 
aminokislota ketma-ketlikni aniqlash jarayoni quyidagi bosqichlardan 
iborat: 
1)tekshirilayotgan peptidni tegishli peptidaza bilan gidrolizi; 
2)ajralgan peptidlarni bo’lish va aniqlash; 
3)tekshirilayotgan molekulaning polipeptid zanjirida dipeptidlarni 
joylanish tartibini aniqlash. 

---

75 
Dipeptidlarni polipeptid zanjirda joylanishini dipeptidlar 
ajralishi kinetikasi yoki “
domino
” usuli orqali aniqlanadi.”
Domino
” 
usulida 
bilan gidroliz dastlabki va bitta aminokislotaga 
qisqartirilgan (Edman usuli orqali) peptidda amalga oshiriladi. Bunda 
bir-birini qoplovchi aminokislota ketma-ketligiga ega dipeptidlar hosil 
bo’ladi. 


