A. A. Ibragimov, V. U. Xo’jayev, O. M. Nazarov bioorganik kimyo

kimyoviy 
tuzilishini isbotlagan
. Jarayon quyidagi bosqichlardan iborat 
bo’lgan.

ga massa ortadi.
Xulosa: glyukoza besh atomli spirt; ulardan biri – birlamchi spirt 
guruhi. 

Xulosa: glyukon kislotasi hosil bo’lishi aldegid guruhi 
mavjudligini ko’rsatadi. 


---

143 
Xulosa: 
N-kapron 
kislotani hosil 
bo’lishi glyukoza 
molekulasida normal, tarmoqlanmagan olti uglerodli zanjir 
mavjudligini ko’rsatadi.

Xulosa: aldegid guruhi chekkada joylashgani takroran 
isbotlanadi. 
Piranoza halqasi karbonil guruhini C5, furanoza esa C4 atomi 
bilan ta’siri natijasida hosil bo’ladilar.
CHO
OH
H
H
HO
OH
H
OH
H
CH
2
OH
1
2
3
4
5
6
C
OH
H
H
HO
OH
H
H
CH
2
OH
1
2
3
4
5
6
H
OH
O
I
II
D-glyukozaning Fisher formulasi (
halqa-zanjir tautomerlari
) 

Aldegidlarni spirtlar bilan asetal hamda yarimasetal va 
ketonlarni spirtlar bilan ketal hamda yarimketal hosil qilish qobiliyati 
natijasida monosaxaridlarning zanjirli shakli halqali shaklga o’tishi 
kuzatiladi. Bu shakllar bir-biriga o’tishi tautomeriya hodisasiga xos 
bo’ladi. Shuning uchun I 
II muvozanat halqa - zanjir 
tautomeriyasi deb ataladi. Bunda C1 dagi aldegid(ketozalarda C2 dagi 
keton) guruhining uglerodi C5 dagi gidroksil bilan(yoki C4 dagi) 
yarimasetal bog’lanish hosil qiladi.
Monosaxaridlarni halqali shakllari Xeuors tomonidan taklif 
etilgan perspektiv formulalar orqali namoyon etiladilar. 

---

144 
2
4
5
6
1
3
HO
O
H
H
HO
H
HO
OH
H
H
OH
O
CH
2
OH
OH
OH
OH
OH
H
H
H
H
H
Zamonaviy formulasi Xeuors formulasi 
Bundan namoyon bo’ladiki, aldoza karbonil va gidroksil guruhlari 
ta’siri natijasida C1 atomda yangi asimmetrik markaz hosil bo’lib, har 
bir monomer uchun bir juft stereomerlarni(anomer) paydo bo’lishiga 
olib keladi. C1 va C5(monosaxaridni D- yoki L-qatorlarga 
mansubligini belgilovchi oxirgi asimmetrik uglerod atomida) bir xil 
konfiguratsiyaga ega anomer 

-anomer
, bu ikki atomda qarama-qarshi 
konfiguratsiyaga ega stereomer 

-anomer
deyiladi. Shu qoidaga 
asosan C1 bo’yicha aldoza hosilalari 

-yoki 

-anomerlarga tegishli 
bo’ladi. Odatda eritmada bir monosaxaridni dinamik muvozanatda 
bo’lgan ikki tautomer shakllari mavjud bo’ladi, toza izomerni burilish 
burchagi eritilgan zahoti o’lchanganda muvozanatga erishgan
holatidagi burchakdan keskin farq qiladi. Buni eritmani solishtirma 
buruvchanlik qiymatini o’zgarishi bilan aniqlasa bo’ladi. Oddiy 
sharoitlarda muvozanat 

-va 

-piranozalar orasida kuzatiladi. Halqa 
ochilib-yopilib turishi natijasida barqaror muvozanatni tashkil qiluvchi 
aralashmani burilish burchagi aniqlanadi. Ana shu voqeani