A. A. Ibragimov, V. U. Xo’jayev, O. M. Nazarov bioorganik kimyo
Yüklə 162,73 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Nukleozid va nukleotid tushunchalari birinchi marta 1908-1909 yillarda F.Leven tomonidan taklif etilgan. Bulardan farqli ravishda tarkibida uchraydigan psevdouridin nukleozidida geterosiklik asos atomi riboza bilan bog’langandir. N N N N NH 2 O H OH H H H H HO Dezoksiadenozin va tarkibidagi nukleozidlar tuzilish va nomenklaturasi quyidagichadir: 110 Purin va pirimidin asoslari Nukleozid Adenin Guanin Timin Sitozin Uratsil Adenozin ( ) Dezoksiadenozin Guanozin ( ) Dezoksiguanozin Timidin ( ) Dezoksitimidin Sitidin ( ) Dezoksisitidin Uridin ( ) Dezoksiuridin Uglevod qismini gidroksil guruhi fosfat, pirofosfat va trifosfat kislotalar bilan efirlanishi natijasida nukleozid mono-, di- yoki trifosfatlar hosil bo’ladi. Geterosiklik asos, uglevod va fosfatdan iborat birikmalar nukleotid deyiladi. Nukleotidlarni nomi ularni tarkibiga kiruvchi geterosiklik asosni nomiga kislota so’zini qo’shish orqali hosil qilinadilar: adenil kislota, sitidil kislota, uridil kislota, guanil kislota va timidil kislota. Zamonaviy nomenklatura bo’yicha fosfat guruhi va guruhlarini holati ham ko’rsatiladi(adenozin - - fosfat, adenozin- -fosfat, dezoksiadenozin- -fosfat); ko’pincha bitta harfdan iborat qisqartmalardan foydalaniladi: -fosfatlar uchun- -fosfatlar uchun – -fosfatlar uchun - , .Ribonuklein kislotalarning ma’lum sharoitlarda parchalanishi natijasida ribozani -va -gidroksil guruhlari bilan ortofosfat kislota hosil qilgan diefirlar halqali fosfatlar hosil bo’ladi. Ular nukleozid- , -siklofosfatlar deb nomlanadilar va deb belgilanadilar. 111 N N N N NH 2 O H OH H H H H O P HO OH O Dezoksiadenil kislota Masalan, adenozin , -siklofosfat yoki . Hujayra faoliyatida polifosfor kislotalar va nukleozidlarni murakkab efirlari muhim ahamiyatga egadirlar. Ular nukleoziddi- va nukleozidtrifosfatlar deb nomlanadilar va ppN, ppdN, pppN, pppdN kabi belgilanadilar. Pirofosfat guruhlari ribozani va guruhlari bilan bog’lanishi mumkin. Bunday birikmalarni eng ahamiyatlisi guanozintetrafosfatdir: guanozin- -difosfat- -difosfat, ppGpp. Yigirmata nukleozid bir-birlari bilan fosfodiefir bog’lari bilan bog’langan polimerlar oligonukleotidlar, undan uzun zanjirga egalari esa polinukleotidlar deyiladi. Nukleotidlarda azotli asos va pentoza bir-biriga nisbatan turlicha fazoviy holatda joylashishi mumkin. Bu umumiy holatda quyidagicha tushuntiriladi, agarda pirimidin halqani 2 va 3 yoki purin halqani 1 va 2 atomlari glikozid bog’ni ( ) bir tomonida, pentoza halqasi boshqa tomonda joylashsa konformer; geterosiklik asos va pentoza halqasi glikozid bog’ga nisbatan bir tomonda joylashsa konformer bo’ladi. Aminokislotalar - oqsillarni monomerlari bo’lgani kabi, - nukleotidlar (nukleozidmonofosfatlar) va polimer molekulalarini monomer birliklari hisoblanadi. Monomer aminokislotalar bir-birlari bilan amid (peptid) bog’lari orqali bog’langani kabi, monomer nukleotidlar fosfodiefir bog’lari bilan bog’lanadilar. va da ham nukleozidlar noorganik fosfatga birinchi uglevod o’zining 3 1 va ikkinchisi esa 5 1 -gidroksil guruhi bilan birikkan bo’ladi. Bunda fiziologik sharoitlarda fosfat diefir ko’rinishida bo’lib, bitta manfiy 112 zaryadga egadir( 2.0). Bunday zarracha metall kationi(magniy) yoki protonlangan amindir(poliaminlar, gistonlar). Purin va pirimidinlar suvda oz eriydi, birok nukleozid va nukleotidlar tarkibida ularning eruvchanligi ortadi, yuqori suyuqlanish haroratiga egadirlar: Kislorod tutuvchi asoslar laktam- laktim tautomeriyaga kirishadilar. Ko’pchilik hollarda amid guruhini rezonans energiyasi aromatik halqani rezonans barqarorlashuvidan ustun bo’lib, laktam shaklni ko’proq bo’lishini ta’minlaydi. Purin va pirimidinlar kuchsiz asoslar bo’lib, 9,5ga (aromatik halqa azot uchun) teng. Masalan, uratsildagi yoki (dissotsilanganda bu protonlar ekvivalentdir) yoki adenin protonlari dissosilanishi pKa qiymati tegishli ravishda 9.5 va 9.8 ga teng. Asoslarning bunday xossalarini anionni rezonanas barqarorlashuvi va aromatik halqa azot atomini -gibridlanishi bilan tushuntiriladi. Shuni esda tutish lozimki, tegishli atomni tabiati qanchalik ko’p bo’lsa, u shunchalik kislotali bo’ladi. Ekzosiklik aminoguruhlar si qiymatlari odatdagi aminlardagi tegishli qiymatlardan farq qiladi. Bunday aminoguruhlar ni fiziologik qiymatlarida va umuman birinchi bo’lib protonlanmasligi bu allaqachon ma’lum dir; bu halqali sistemadagi azotni bo’linmagan elektronlarini delokallanishi bilan tushuntiriladi. Halqali va ekzosiklik azot atomlarining borligi nafaqat dissosilanishga, balki birikmalarni reaksion qobiliyatiga ta’sir ko’rsatadi. Azot atomlarini borligi elektrofil va nukleofil o’rin olish reaksiyalarini borishiga ta’sir ko’rsatadi. Masalan, pirimidin halqadagi ikki geterosiklik azot atomlari aromatik halqadagi elektron zichlikni qayta taqsimlashi natijasida atomi boshqa atomlarga nisbatan yuqori elektron zichlikka ega bo’ladi va elektrofil reaksiyalarga oson kirishadi.Shu sabablarga ko’ra purinlarda atomi va ga nisbatan yuqori elektron zichlikka ega bo’ladi va buning natijasida elektrofil o’rin olish reaksiyalariga oson kirishadi. Qo’shimcha qilib shuni aytish mumkinki azot atomini -gibridlanishi elektronlarni atomiga berilishini ta’minlaydi. Elektrofil qrin olish reaksiyalari asosida purin va pirimidinlarni bir qator biologik analoglarini hosil qilish mumkin. Ayniqsa galogenlash oson sodir 113 bo’ladi. Purin va pirimidin asoslari spektrni -qismida -elektronlari hisobiga kuchli yutilish maksimumlariga egadirlar, 260 nm( 10 4 ); oqsillar uchun 280nm. Yutilish maksimumi qiymatlari asoslarning tuzilishi, geterosiklik yadroga kiritilgan o’rinbosarlarga hamda ozroq miqdorda uglevod qoldig’ini tuzilishiga bog’liqdir. Nuklein kislotalarni birlamchi tuzilishini aniqlash umumiy tamoyillari boshqa biopolimerlar kabi bir xildir. Polinukleotid zanjir yuqori tanlovchanlika ega ferment va kimyoviy agentlar bilan Yüklə 162,73 Kb. Dostları ilə paylaş:
|