A. A. Karimov j. E. Kurbanbayev s. A. Jumanazarov
Yüklə 4,73 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Aralash (kombinatsiyalashtirilgan) hujjatlar
deb, bir nechta hujjatlar turining, y a’ni farmoyish va isbotlovchi, isbotlovchi va buxgalteriya rasmiylashtiruv hujjatlarining belgilarini birga qo‘shib olib boradigan hujjatlarga aytiladi. Ular bir vaqtning o ‘zida ham mazkur muomalani bajarish to‘g ‘risida farmoyish, ham uning bajarilganligi haqida dalolat beruvchi (isbotlovchi) hujjat sifatida xizmat qilib, ushbu muomalaning bajarilganligini qayd qiladi va shu bilan birga ulami schyotlarda aks ettirish tartibi haqida k o‘rsatmalar beradi. Aralash hujjatlarga misol sifatida bo‘nak (avans) hisobotini keltirish mumkin. U hisobdor shaxs tomonidan olingan bo‘nakdan qilingan xarajatlami ko‘rsatish uchun tuziladi. Bu xarajatlaming ro‘yxati ulami tasdiqlovchi hujjatlar ko‘rsatilgan holda hisobdor shaxs tomonidan bo‘nak hisobotining orqa tomonida keltiriladi. Hisobotning yuz tomonida har xil m a’lumotlar - hisobdor shaxsning ismi, sharifi, 87 unga berilgan summa va hokazo keltiriladi. Zarur bo‘lgan hollarda shu betning o ‘zida buxgalteriya xodimi tomonidan alohida ajratilgan joyda xarajatlar qanday schyotlarda aks ettirilishi kerakligi ham ko‘sratiladi. Bo‘nak hisobotida muomalaning mazmuni va buxgalteriya yozuvi haqidagi m a’lumotlaming mavjudligi uni aralash hujjati sifatida tafsiyalaydi. Chunki unda isbotlovchi hujjat va buxgalteriya rasmiylashtiruv hujjatlarining belgilari birlashtirilgandir. Aralash hujjatlar tarkibiga shuningdek materiallami chetga yoki qayta ishlovga berib yuborish haqidagi nakladnayalar, materiallami ombordan berish uchun talabnomalar, kassa kirim va chiqim orderlari va boshqalar ham kiritiladi. Bir hujjat bir nechta hujjatlar turining belgilarini birga olib borish katta ahamiyatga egadir. U hisobdagi hujjatlashtirishni yaqqollashtiradi, hujjatlami ishlashda ulardan foydalanish soddalashtiradi va yengillashtiradi va provardida hisob bosma ish qog‘ozlariga sarflami qisqartiradi. Zamonaviy buxgalteriya amaliyotida aralash hujjatlardan foydalanish ayniqsa keng tarqalgan. Tuzilish navbatiga qarab hujjatlar dastlabki (birlamchi) va yig‘ma hujjatlarga bo‘linadi. Dastlabki hujjat deb, sodir bo‘lgan muomalalami dastlab aks ettiradigan hujjatlarga aytiladi. Ular mazkur muomalalar haqiqatda bajarilganligining hisoboti bo‘lib hisoblanadi. Dastlabki hujjatga misol sifatida materiallar talabnomalarini keltirish xizmat qilishi mumkin. Ular materiallami ombordan berilishida tuziladi va omborchi tomonidan unga materiallami berish to ‘g ‘risidagi farmoyishni bajarilganligi haqida guvohlik beradi. Dastlabki hujjatlar tarkibiga shuningdek qabul qilish - topshirish dalolatnomalari, nakladnayalar, tilxat, kvitansiyalar va boshqalami kiritish mumkin. Yig‘ma hujjat deb dastlabki hujjatlar asosida tuziladigan hujjatlarga aytiladi. Ularda tegishli dastlabki hujjatlar asosida rasmiylashtirilgan muomalalar aks ettiriladi. Yig‘ma hujjatlarga yuqorida ko‘rib chiqilgan bo‘nak hisoboti, umumishlab chiqarish xarajatlarini taqsimlash vedomostlari, kalkulyatsiyalar va boshqalar kiradi. 88 Bu hujjatlaming barchasida, dastlabki hujjatlardan olinganlardan tashqari yangi m a’lumotlar (hissador shaxs tomonidan amalga oshirilgan barcha xarajatlarning umumiy summasi, taqsimlash obyektlariga olib boriladigan taqsimlanadigan xarajatlar summasining qismlari, xarajatlar moddalari va boshqalar) ham mavjuddir. Demak, yig‘ma hujjatlar, birinchidan, dastlabki hujjatlaming m a’lumotlarini umumlashtirish va y ig‘ma ko‘rsatkichlami olish uchun, ikkinchidan hisobga olinayotgan muomalalar to ‘g ‘risida qo‘shimcha m a’lumotlar olish maqsadida dastlabki hujjatlar m a’lumotlarini umumlashtirish va bu muomalalami yangi bo‘limlarga ajratilgan holda aks ettirish uchun xizmat qiladi. Shundan kelib chiqqan holda, yig‘ma hujjatlardan muomalalar haqidagi dastlabki m a’lumotlami ishlash vositasi sifatida foydalaniladi, desak bo‘ladi. Muomalalami qamrab olish usuliga qarab, hujjatlar birgalik va jam g‘aruvchilarga bo‘linadi. Birgalik hujjatlar bitta yoki bir vaqtning o ‘zida bir nechta muomalalami aks ettiradi. Bu xarajatlarning farq qilib turadigan xususiyatlari shundan iboratki, ular tuzilib bo‘lganlaridan keyinroq buxgalteriya topshirilishi va buxgalteriya yozuvlari uchun ishlatilishi mumkin. Birgalik hujjatlariga kirim orderlari, qabul qilish - topshirish dalolatnomalari, to ‘lov talabnomalari, kassa orderlari va hokazolar kiritilishi mumkin. Jam g‘aruvchi hujjatlar korxonada har xil vaqtlarda (bir hafita, dekadada, oyda) amalga oshirilayotgan bir turdagi muomalalami rasmiylashtirish uchun xizmat qiladi. Ular korxonada qisqa vaqt ichida ko‘plab sodir bo‘ladigan muomalalar bo‘yicha yozib boriladigan hujjatlar sonini qisqartirish maqsadida tuziladi. Yuqorida ko‘rib chiqilgan hujjatlardan bo‘nak hisoboti jam g‘aruvchi hisobotdir. Undan hisobdor shaxs tomonidan bo'nak olingandan boshlab o ‘tgan davr ichida qilingan xarajatlar aks ettiriladi. 89 Boshqa jam g‘aruvchi hujjatlar ham uchrab turadi. Ularga masalan, limit-zabor kartasi, ish vaqtini hisobga oladigan tabel, bajarilgan ishlar vedomosti va hokazodan iborat. Jam g‘aruvchi hujjatlardan foydalanish sintetik schyotlar bo‘yicha yozuvlar bir oyda bir marta barcha bir turdagi hujjatlaming umumiy yakuni bilan aks ettiriladigan hollarda borgan sari keng tarqalib bormoqda. B a’zi mualliflar hujjatlami shuningdek boshqa belgilari, masalan, boshqaruv funksiyalari, qatorlar soni, tuziladigan joyi va shu kabilar bo‘yicha ham guruhlaydilar. Yüklə 4,73 Mb. Dostları ilə paylaş:
|