A. A. Yusupxodjayev,B. T. Berdiyarov

 
3.7.
 
Ruxni eritmalardan elektroliz usulida ajratib olish jarayonining nazariy 
asoslari 
Rux – og‘ir rangli metallardan eng elektromanfiylardan biri. Uni standart 
potensiali – 0,7636, vodorodniki esa – 0,08, ya’ni En
2
> E
Zn
. Buning natijasida 
ruxni elektrtiklanishi murakkab, tezda o‘zgaradigan, noturg‘un elektroqimyoviy 
jarayon. Elektrmanfiy ruxni, elektrmusbat vodorodga nisbatan elektrodga o‘tirishi, 
vodorodga o‘tirishi, vodorodni ruxda o‘ta kuchlanishi bilan bog‘liqdir. SHuning 
uchun, elektrtiklanishda o‘ta kuchlanishni saqlab turadigan sharoitlarni saqlab 
turish kerak. Vodorod kuchlanishiga oid hamma omillar ruxni korroziyasiga va 
tokdan foydalanish koeffitsientini pasayishiga, rux elektrtiklanish jarayonini 
buzilishiga olib keladi.

---

167 
Vodorodni o‘ta kuchlanishiga tok zichligi, harorat, katoda o‘tirgan rux 
sirtini ahvoli, elektrolitni tarkibi va zarra aralashmalarni mavjudligi ta’sir qiladi.
Amaliyotda ruxni elektr o‘tkazish yashik shaklidagi vannada, erimaydigan 
qo‘rg‘oshin, yoki qo‘rg‘oshin kumush anod yordamida o‘tkaziladi. Vannaga 
uzluksiz tozalangan neytral rux eritmasi beriladi va ishlatilgan elektrolit chiqazilib
yuboriladi. Rux alyuminiydan yasalgan matritsaga cho‘ktiriladi, kaysidan biri 
sutkada bir marta ajratib olinadi.
YAproq katod ruxni induksion pechda xlor ammoniy qatlam ostida eritiladi 
va quyma moslamaga quyiladi.
Suv sulfat kislotali rux eritmasidan metalni katodga cho‘ktirishda, quyidagi 
reaksiyalar o‘tishi mumkin:
Zn
2+
+ 2e = Zn (3.30) 
2H
+
+ 2e =H
2 
(3.31) 
Me
2+
+ 2e= Me (3.32) 
Zn - 2e = Zn
2+
(3.33) 
Katod potensiali, elektrolitni tarkibi va elektr o‘tkazish sharoitlarga qarab 
3.30 – 3.32 reaksiyalardan biri oqib o‘tadi. Katoda ionlarni razryad potensiali 
Nernst tenglamasi bilan aniqlanadi:
E=E
0
+ RT/nF * Ina + (3.34) 
Bunda: E
0 
– ionni normal potensiali;
R – gaz doimiyligi;
T – absalyut; 
A – Faradey konstantasi;
n – iondagi zarralar soni; 
a – ionni aktivligi;
- polyarizatsiyalanishi. 
Vodorodni ruxdagi o‘ta kuchlanishi tok zichligi bilan Tafel tenglamasi 
orqali bog‘langan:
CH = a + v Ig i (3.35)

---

168 
Bunda a va v – doimiyliklar 20 s da doimiyliklarni qiymatlari: a = 1,24 va 
v = 0,118.
Texnikaviy ruxda vodorodni o‘ta kuchlanishi tok zichligiga bog‘liq. 
Masalan,tok zichligini 400 – 600 a/m oralig‘ida, o‘ta kuchlanish qiymati 1,11-1,13 
V ni tashkil qiladi.
Ruxni elektr o‘tkazish amaliyotida vodorodni ruxdagi o‘ta kuchlanishini 
oshirish katta ahamiyatga ega. Uni tok zichligini oshirish, elektrolit haroratini 
pasaytirish, eritmani zarra moddalardan tozalash, eritmaga aktiv moddalar kushish 
yo‘llari bilan amalga oshirish mumkin.
Tokdan foydalanish koeffitsientini rux konsentratsiyasi pasayishi bilan 
kamayadi. Ayniqsa, rux konsentratsiyasi 50 g/m
3
pastroq bo‘lib kolsa, kislotani 
elektrodida konsentratsiyasi kamayishi tokdan foydalanishini oshiradi.
Haroratni oshishi tokdan foydalanishni pasayishga olib keladi.
Elektr quvvatini solishtirma sarfi aniqlanadi:
W = U / 1.219, kvt. s/kg
bunda U – vannadagi kuchlanish, 1,219 – elektroqimyoviy ekvivalent.
- tokdan foydalanish.