A h o L i g e o g r a f I y a s I v a d e m o g r a f I y a a s o s L a r I

Aholini xisobga olish, turlari, aholi ro’yxati, rivojlangan, rivojlanayotgan xududlarda 
aholi sonini ro’yxatga olish. 
Malum hududda (ayrim bir rayon, mamlakat, butun er sharida) yashovchi aholi haqida fikr 
yuritish, uni birorta fan nuqtai nazardan analiz qilish uchun uning soni, tarkibi, hududiy taqsimlanishi 
to’g’risida ma’lumotlarga ega bo’lish kerak. Bunday ma’lumotlar aholini ro’yxatga olish yoki har yili 
uning tabiiy va mexanik o’sishini aniq hisobga olib borish yo’li bilan to’planadi. Ba’zi mamlakatlar, 
masalan, Xitoyda, Misrda, Eronda, shuningdek Rim imperiyasida eramizdan bir necha asr oldin aholi 
hisobga olingan. Ammo u paytdagi aholi hisobini hozirgi zamon aholi ro’yxati bilan taqqoslab 
bo’lmaydi. U davrdagi hisoblar ma’lum bir maqsad, masalan, soliq to’lash lozim bo’lgan kishilar yoki 
askarlikka layoqatli bo’lgan kishilar sonini aniqlash uchungina zarur bo’lgan. Shunda ham erkaklar 
hisobga olingan. Bunday ro’yxatlardan to’liq demografik ma’lumotlar olib bo’lmaydi, albatta. 
Aholi roʻyxatlari – Mamlakat yoki muayyan hududda maʼlum vaqt yoki davrda yashayotgan 
aholining demografik, iqtisodiy va ijtimoiy maʼlumotlarining jarayoni toʻplami. Baʼzan aholi roʻyxati 
tushunchasiga, shuningdek ushbu maʼlumotlarni yigʻish, ishlash va nashr etishni ham qoʻshadilar. 
Aholi roʻyxatlari ilmiy talablarga hamda amaliyot ehtiyojlariga javob berish, aholi soni, tarkibi va 
joylashishi toʻgʻrisidagi maʼlumotlarni yigʻish maqsadida oʻtkaziladi. Aholi roʻyxatlari oʻtkazilganda 
uyma-uy yurib, har bir yashovchi haqida maʼlumot yigʻiladi. 

---

Aholi roʻyxatlarini oʻtkazish boʻyicha bir qancha ilmiy tamoyillar mavjud. Ularning ichida jami 
voqea va hodisalarni qamrab olish tamoyili eng muhimi hisoblanib, roʻyxat oʻtkazilayotganda 
muayyan joydagi jami aholi qamrab olinishi shart. Faqat shundagina aholi roʻyxatlari oʻtkazilayotgan 
hududdagi demografik jarayonlar toʻgʻrisida toʻlaqonli maʼlumot olish mumkin. Aholi roʻyxatiga 
demografiya belgilari (jinsi, yoshi, oilaviy holati), iqtisodiy belgilari (mashgʻuloti, iqtisodiy faoliyat 
sohasi yoki turi), maʼlumoti (savodliligi, maktabga borishi), etnik alomatlari (millati, tili, baʼzan dini) 
va hokazo maʼlumotlar olinadi. Ayrim aholi guruxlari uchun nikohga kirgan oy-kuni, tugʻilgan bolalari 
soni ham olinadi. Aholi ro’yxatida koʻpincha oila (uy sohibaligi), kim oila boshligʻi ekanligi hisobga 
olinadi. Ushbu maʼlumotlar vaqt va hudud doirasida taqqoslashga yarokli boʻlishligi uchun, jami 
aholiga bir xil mazmundagi savollar takdim qilinishi kerak, yaʼni mamlakat miqyosida aholi 
roʻyxatlari yagona dastur asosida oʻtkazilishi shart. Bunda BMTtomonidan berilgan tavsiyalarga 
tayaniladi. Aholiga tegishli maʼlumotlar aniq boʻlishligi uchun ularni har bir kishidan shaxsan olinadi. 
Roʻyxat odamlarning oʻz joyida muqim yashab turgan davrida, yaʼni asosan qishda qisqa muddatda, 
bir necha kun yoki hafta mobaynida oʻtkaziladi, lekin barcha maʼlumotlar kritik (jiddiy) lahzasi 
(odatda roʻyxatga olishning birinchi kuni) da olinadi – shungacha oʻlganlar va tugʻilganlar 
koʻrsatilmaydi. Javoblar roʻyxat varakalariga yagona nusxada yoziladi. 
15-17-asrlarda Rossiyada, uning uezdlari va shaharlari haqida “Pissevie knigi” deb nomlangan 
iqtisodiy statistik daftarlar to’ldirilgan bo’lib, unga aholiga ta’luqli ma’lumotlar bo’lar edi. Ammo bu 
daftarlarda soliq to’lashi kerak bo’lgan erkaklargina hisobga olib borilar edi. Soliq to’lashdan ozod 
qilingan zodagonlar, ruhoniylar kabi ayrim tabaqa vakillari bu daftarlarga kiritilmasdi. Keyinroq, 18-
19-asrlarda Rossiyada o’tkazilgan davlat reviziyalari (taftishlari) paytida ham aholi haqida 
ma’lumotlar yig’ilgan. Rossiyada hammasi bo’lib 10 marta ana shunday reviziya o’tkazilgan edi. 
Ammo bu tadbirlarni ham haqiqiy aholi ro’yxatlari deb bo’lmas edi. 
1790 yilda AQShda o’tkazilgan aholi ro’yxatini aholi haqida to’liq demografik ma’lumot 
to’plash maqsadida o’tkazila boshlagan birinchi zamonaviy aholi ro’yxati desa bo’ladi. 18 asr oxiri va 
19 asr boshlarida Evropaning ko’pgina mamlakatlarida (masalan, 1801 yilda Angliya, Fransiya, 
Daniyada, 1815 yilda Norvegiyada, 1818 yilda Avstriyada, 1824 yilda esa, Gollandiyada va boshqa 
davlatlarda) aholi ro’yxati o’tkazilgan. Endilikda Evropaning barcha mamlakatlarida aholi ro’yxati 
muntazam ravishda o’tkazilib turiladi. Shimoliy va Markaziy Amerikaning barcha mamlakatlarida 
ham, Janubiy Amerikaning ko’plab mamlakatlarida ham aholi ro’yxati o’tkazilib turiladi. Osiyoda 
Yaponiya, Turkiya, Tailand, Hindiston, Shri-Lanka, Indoneziyada muntazam ravishda aholi ro’yxati 
o’tkazilib turiladi. Xitoyni dastlabki butun hududini qamrab olgan to’la aholi ro’yxati 1953 yilda 
o’tkazilgan. Sobiq ittifoq hududida birinchi rasmiy va to’laroq aholi ro’yxati 19-asrning oxirida (1897 
yil) o’tkazilgan. Keyinchalik, 1920, 1926, 1939, 1959, 1970.......oxirgisi 1989 yil o’tkazilgan. 1897 
yilda Rossiya hududida aholi ro’yxati o’tkazilgan paytda hozirgi O’zbekiston hududining faqat bir 
qismi qamrab olingan edi. Bunda Buxoro va Xiva xonliklari aholisi hisobga olinmagan edi. 1920 yilda 
o’tkazilgan aholi ro’yxati ham O’zbekiston aholisi haqida to’la ma’lumotlar bera olmaydi. 
Aholi ro’yxatlari paytida mamlakat, uning ayrim qismlari har bir aholi manzilgohi aholisi 
to’g’risida eng aniq va mufassal ma’lumotlar to’planadi. Ayrim ma’lumotlar (masalan, aholining 
milliy tarkibi, ona tili va hokazo) faqat aholi ro’yxatlari paytidagina to’planadi. 
Respublikamiz xududida aholini o’rganishga qadimdan asos solingan. Chunki, Al-Xorazmiy, 
Beruniy, Ibn Sino, Ulug’bek, Bobur, Maxmud Qoshqariy, Alisher navoiy kabi allomalarimiz asarlarida 
aholi masalalariga e’tibor berilgan. 1926 yilda respublikada aholi ro’yxati o’tkazilishi aholini 
chuqurroq o’rganishga dastlabki ilmiy qadam bo’ldi. 
19-asrning oʻrtalariga kelib Yevropa mamlakatlarida maxsus statistik tashkilotlar barpo 
qilinganligi Aholi roʻyxatlari ni sifatli oʻtkazishning muhim omili boʻldi. Dunyo mamlakatlarida 1870 
–79 yillarda 48 ta, 1880 – 89 yillarda 54 ta, 1890–99 yillarda 57 ta, 20-asrning dastlabki oʻn yilligida 
74 ta Aholi ro’yxati oʻtkazildi. Aholi ro’yxati 20-asrning boshida yer yuzi jami aholisining 64 % ni 
qamrab oldi. Ikkinchi jahon urushidan keyin Aholi roʻyxatlari oʻtkazish yana ham keng tus oldi. Aholi 
roʻyxatlari 1945–54 yillarda 168 mamlakatda, 1969 –74 yillarda 179 mamlakatda oʻtkazildi. Hozirgi 
vaqtda aholi roʻyxatlari dunyoning deyarli barcha mamlakatlarida oʻtkazilmoqsa. 
Iqtisodiy jihatdan qoloq hamda Aholi roʻyxatlari ni oʻtkazish imkoniyatlariga ega boʻlmagan 
mamlakatlar istisno hisoblanadi. Sobiq Ittifoqsa 1920, 1923, 1926, 1937, 1939, 1959, 1970, 1979 

---

va 1989-yillarda aholi roʻyxatlari oʻtkazilgan
11
. 
Dunyodagi barcha davlatlar qatori O’zbekistonda ham aholini ro’yxatga olish o’z tarixiga ega. 
Dastlabki aholi ro’yhati VIII asrda Sug’diana davlati davrida o’tkazilgan. Mukammal aholi ro’yxati 
esa 1897, 1926, 1939, 1959, 1979, 1989 yillarda o’tkazilgan.
Dunyo mamlakatlari bo’yicha o’tkazilgan aholi ro’yxatlari ma’lumoti Birlashgan Millatlar 
Tashkilotining (BMT) demografik bo’lmida to’planadi va tahlil etilib, yillik demografik to’plam nashr 
qilinadi hamda tarqatiladi. Ammo, bu to’plamdagi materiallarning ayrim qismi taxminiy hisoblarga 
asoslangandir. CHunki, shu paytgacha butun yer sharida bir vaqtning o’zida aholi ro’yxati o’tkazilgan 
emas, bu ishni amalga oshirish ancha murakkab. Turli mamlakatlarda aholi ro’yxatlari turli davrlarda, 
har xil dasturlar asosida o’tkaziladi. Bu omillar dunyo aholisini aniq hisoblash va uni tahlil qilish 
ishini ancha qiyinlashtiradi.