A h o L i g e o g r a f I y a s I v a d e m o g r a f I y a a s o s L a r I

Qonuniy migratsiya- bu kishilarning mavjud qonunchilikni chetlab o’tmagan holda, davlat 
organlari tomonidan ro’yxatdan o’tkazilgan va tegishli ruxsatnomalari bo’lgan holdagi ko’chishlaridir.
Noqonuniy migratsiya esa kishilarning mavjud qonunchilikni chetlab o’tgan va davlat 
organlari tomonidan ro’yxatga olinmagan holdagi hamda zaruriy xujjat, va ruxsat bo’lmagan holdagi 
ko’chishidir. 
Ma’lumki migratsiya kishilarning doimiy va vaqtincha o’z yashash yoki ish joylarini 
o’zgartirishlari natijasidagi bir joydan ikkinchi bir joyga ko’chishlaridir. Tabiiyki aholi migratsiyasi 
qator omillar ta’sirida vujudga keladi. Bu omillarni shartli ravishda iqtisodiy, demografik, siyosiy, 
ijtimoiy va ekologik omillarga bo’lish maqsadga muvofiq bo’ladi. 
Maxsus, tanlama tadqiqotlar, registrlar, aholini joriy xisobga olish. Aholini o’rganishda 
tadqiqot usullarini tanlash va ulardan samarali foydalanish, ta’lim oluvchi ishining samaradorligini 
oshiradi. Geografik va iqtisodiy tadqiqotlarda tadqiqot usullari dialektik usullarning tarkibiy qismi 
hisoblanib, ta’lim-tarbiya o’qitish jarayonlaridagi metodik usullardan birmuncha farq qiladi. Biroq, 
mavjud tajribalarni o’rganish va umumlashtirish, kuzatish, ekspedisiya, anketa so’rovlari asosida 
suhbat, eksperiment va tajriba usullaridan geografik va iqtisodiy tadqiqotlarda ham foydalaniladi. 
Masalan, tadqiqot qilinayotgan ob’ekt haqidagi axborot va xizmatlarni o’rganib chiqish usuliga har 
qanday tadqiqotda zaruriyat tug’iladi yoki eksperiment va tajriba usuli bugungi kunda iqtisodiy va 
geografik tadqiqotlarda keng qo’llaniladi. Chunki, iqtisodiyotda biror yangilik yoki modelni 
to’g’ridan-to’g’ri amaliyotga tadbiq etish mumkin emas, ya’ni, agar u tajribada sinalmagan bo’lsa, 
sohada shunday qaltisliklarni keltirib chiqaradiki, natijada bu qaltisliklar iqtisodiyotning biror 
tarmog’ini yoki butun iqtisodiyotning izdan chiqishiga olib keladi.  
Shuningdek, «Aholi geografiyasi va demografiyasi» nomli kursning ham xususiy 
metodologiyasi mavjud bo’lib, bu ishlab chiqarishning rivojlanishi, yuksalishida muhim vazifa 
bajaruvchi inson omilidan unumli foydalanishga asoslanadi. «Aholi geografiyasi va demografiyasi» 
9
Бўриева М.Р. Демография асослари. Т., 2002. 
10
Демографический энциклопедический словаь, М., 1985., 243-244- бет. 

---

nomli kursning tadqiqot usullari quyidagilar: 
 
Geografik taqqoslash usuli; 
 
Tarixiy qiyoslash usuli; 
 
Iqtisodiy-matematik usul;
 
Statistik va ko’p o’lchamli statistik usul;
 
Qiyosiy va iqtisodiy qiyosiy tahlil usuli;
 
Me’yoriy-balans hisobi usuli;
 
Kartografik tadqiqot usuli;
 
Sotsiologik so’rovlar o’tkazish usuli;
 
Omillarni tahlil qilish usuli;
 
Iqtisodiy prognoz usuli. 
Madomiki, aholi ijtimoiy ishlab chiqarishni harakatga keltiruvchi bosh kuch va sub’ekti ekan, 
aholi haqida to’la va keng qamrovli ma’lumotga ega bo’lmasdan turib, dunyo mamlakatlari va 
mintaqalarini iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanishini samarali amalga oshirib bo’lmaydi. Aholining soni, 
tarkibi, taqsimlanishi, mehnat resurslari va boshqa ma’lumotlarni asosan aholini ro’yxatga olish 
asosida ega bo’linadi. Aholining tabiiy va mexanik o’sishini esa, muntazam va aniq hisobga olib 
borish yo’li bilan aniqlanadi. Binobarin, aholi sonini aniq hisobga olishda aholi ro’yxatini o’tkazish 
juda katta ahamiyatga ega. 
Aholi ro’yxati bu mamlakat yoki uning biror hududida ma’lum vaqtda yashovchi aholi bilan 
bog’liq ma’lumotlar to’plami bo’lib, unda demografik va aholining ijtimoiy-iqtisodiy hayotiga oid 
ma’lumotlar tahlili va bahosi aks ettiriladi. Aholi ro’yxatida quyidagi masalalar o’rganiladi: 
-mamlakat hududidagi aholi soni va joylashuvi, shahar va qishloq aholisi, aholi migratsiyasi; 
-aholining milliy tarkibi, ona tili va muloqat tili, fuqaroligi; 
-aholining ma’lumoti, qishloq xo’jaligi va sanoat yoki xizmat ko’rsatish tizimlarida bandligi, 
daromadlari; 
-oilalarning kompleks va ijtimoiy tavsifiga ko’ra turi va soni; 
-tug’ilish; 
-aholining yashash sharoitlari va b. 
Aholi statistikasining asosiy manbasi – joriy hisob (dalolatnoma yozuvlari va kelish va ketish 
talonlari) va tanlama kuzatuvlar hisoblanadi. 
Demografik jarayonlarning joriy hisobi – tug`ilganlar, o`lganlar, kelganlar, ketganlar, qayd 
etilgan nikohlar va ajrimlarning joriy hisobini yuritish hisoblanadi. 
Aholi tabiiy harakati va migratsiyasi bo`yicha statistik ma`lumotlar oylik davriylikda yig`iladi. 
Dastlabki ma`lumotlar tizimli ravishda choraklik davriylikda hisoblanadi. Hisoblangan natijalar 
kuzatiladi va statistik jarayonlarda hisobga olinadi. 
Aniqlik va ishonchlilik parametrlari aholi sonini yillik va choraklik davriylikda hisoblashda 
qo`llaniladi.