A h o L i g e o g r a f I y a s I v a d e m o g r a f I y a a s o s L a r I

Tug’ilish, o’lim, nikoh, ajralish va migratsiya jarayonlarining joriy xisobi. Tug’ilish- 
demografik jarayonlardan biri bo’lib, u ham qator ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy omillar ta’sirida 
rivojlanadi. Shuniningdek jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy muhit tug’ilish darajasini belgilaydi. Biologik 
jarayon bo’lmish tug’ilish darajasi ko’pgina ijtimoiy-iqtisodiy omillarga bog’liq. Bularga ayollarning 
jamiyatdagi mavqei, bandligi, bolalr o’limi, moddiy shart-sharoit, davlatning demografik siyosati, 
aholining tarkibi va hokazolar kiradi. Ijtimoiy-iqtisodiy omillar ichida aholining yashash sharoiti, aholi 
tug’ilish darjasida geografik farqlarni yaqqol ifodalaydi. 
B.S. Urlanis “qaerda kambag’allik va qashshoqlik bo’lsa, o’sha yerda turmush sharoit, 
madaniyat past darajad bo’ladi” deb o’z fikrini bildiradi. Haqiqatan aholining turmush sharoiti, 
madaniyati yuksalgan sayin uning o’rtacha umr ko’rish davri uzayadi. Aholi tarkibida qariyalar 
miqdori oshadi, topgan daromadlari bolalari ehtiyojlarini qondirish va o’zlarining yaxshi yashashig 
sarflashadi. Demak aholi madaniy darajasining ko’tarilishi tug’ilish ko’rsatkichining pasayishiga 
xizmat qiladi desak hato qilmaymiz. 
XVIII asr oxirlariga qadar yer yuzining barcha mintaqalarida tug’ilish ko’rsatkichi yuqori 
bo’lgan XX asrga kelib aksariyat rivojlangan davlatlarda industrlashtirish, urbanizatsiya 
jarayonlarining jadllashuvi, ayollarning ishlab chiqarishda faolligining avj olishi, fan-ta’lim sohasidagi 
rivojlanishlar, madniyatning taraqqiy etishi, nikoh qurish yoshining ko’tarilishi natijasida tug’ilish bir 
muncha pasaydi. XIX asr oxirida Yevropa davlatlarida tug’ilish yuqori, o’lim past bo’lib, aholi takror 
barpo bo’lishi intensiv holatd bo’lgan bo’lsa XX asrda huddi shu ahvol Lotin Amerikasi davlatlarida 
kuzatilgan. Yevropada bu vaqtda tug’ilishning pasayishi ahamiyatli tus olgan va hozirgacha bu jarayon 
davom etmoqda. 
Tug’ilishga ta’sir etuvchi omillardan yana biri bu ayollarning jamiyatdagi o’rni. Ayniqsa, 
ayollarning bilim darajasi va ijtimoiy ishlab chiqarishda ishtirok etishi tug’ilishga, oiladagi farzandlar 
soniga ta’sir etadi. Oilad faqat farzand trbiyasi va uy ishlari bilan band bo’lagan ayolga nisbatan 
ma’lumotli, biron bir sohada ishlaydigan ayolda farzandlar kam bo’ladi. Chunki bu ayollar kechroq 
turmush quradi, ularning bilim, madaniyat darajasi, qiziqishlari ko’p bollikni inkor etadi. 
Ijtimoiy-iqtisodiy omillarning tug’ilishga ta’siri har doim bir xil kechmaydi. Ba’zi iqtisodiy 
nochor, qoloq davlatlarda tug’ilish ko’rsatkichi haddan tashqari balnd. Masalan, Afrikada 40 ‰ va 
undan ham yuqorini tashkil etadi. Odatda nochor, qashshoq oilalrda farzandlar ko’p tug’iladi va o’z 
navbatida o’lim drjasi ham yuqori bo’ladi. 
Tug’ilishga ijobiy ta’sir etuvchi omillardan biri nikoh qurish yoshi hisoblandi. Erta nikoh 
qurish tug’ilish darajasini oshirsa, aksincha kech nikohga kirish, ajralishning kamayishi, tug’ilish 
darajasini ko’tardigan qulay demografik vaziyat hisoblanadi. Qator Osiyo davlatlaridagi demografik 
vaziyatni qulay deb baholash mumkin. Afrika, Osiyo va Lotin Amerikasi davlatlarida yoshlar erta 
nikohga kiradi. G’arbiy Yevropada esa aksincha. Nikoh qurish jamiyatda avlodlar almashinuvi uchun 
zamin bo’lib xizmat qilsa, ajralish tug’ilish darajasini sezilarli pasayishiga sabab bo’ladi. Qaerda 
ajralishlar ko’p bo’lsa, o’sha hududda tug’ilishning pastligini kuzatmiz. Ajralishning oldini olish, 
tug’ilish drjasini bir me’yorda boshqarish davlat ahamiyatiga ega masala hisoblndi. SHu boisdan 
demografik jaryonlarni nazorat qilish, ba’zi xollarda choralar ko’rish, tug’ilish ko’rsatkichiga ta’sir 
etish maqsadlarida har bir davlat tomonidan “demografik siyosat” yuritiladi. Aholining tabiiy o’sishi 
past bo’lgan geografik huddlrd tug’ilishni ko’paytirishga qaratilgan siyosat olib boriladi. Bunda aholi 
ham moddiy ham ma’navi rag’batlantiriladi, yosh oilalar uchun sharoitlar yaratiladi, yuqorida 
keltirilgan ajralishlar davlat tomonidan nazoratga olinadi va hokazo. Hozirda bunday tug’ilishni 
ko’paytirishga qaratilgan siyosat g’arb davlatlarida yurg’izilmoqda. Aksincha tug’ilishni cheklash 
degan siyostni ilgari surayotgan davlatlar ham mavjudki, bular tabiiy ravishda aholisi tezlik bilan 
ko’payotganligi sabab shunday siyosat olib borishga majbur. Tug’ilishni cheklash siyosati 
rivojlnyotgan Osiyo mamlakatlariga xos va mos. Jumladan, aholisining o’sish sur’ati baland bo’lgan 
Xitoy, Hindiston, Indoneziya kabi davltlrd dunyo aholisining 41.0 foizi yashaydi. Xitoyda erta oila 
qurish, ikkitadan oshiq farznda o’rish butunlay man etilgan. 

---

 Tug’ilishga ta’sir etuvchi omillarning ta’siri turli geografik hududda bir xil emas. Bu esa uning 
ko’rsatkichlarining turli joyda xilma-xil bo’lishiga olib keladi. Demak aholi takror barpo bo’lishida, 
o’sish sur’atining pasayishida yoki ko’tarilishida tug’ilish alohida ahamiyat kasb etadi deyish 
maqsadga muvofiq. 
O’lim avlodlar almashinuvidagi asosiy jarayon hisoblanildi. Aholi o’limi turli sabablar ntijasid 
ro’y beradi. Aholining tabiiy o’sishi hamda kamayishida muhim demografik jarayon bo’lib ishtirok 
etadi. O’limning ro’y berishida asosan endogen va ekzogen omillarni sabab qilib ko’satildi. 
Endogen omillar- organizning ichki rivojlanishi, uning shakllanishi va qarishi, insonning 
yashash faoliyati qobiliyatining pasayishiga sabab bo’ladigan omillardir. Odatda endogen omillar 
tufayli keksa yoshdagi aholi ko’proq o’lim topadi. Buni odatd me’yoriy hodisa deb baholashadi. Biroq 
aholining yosh qatlamid ham endogen sabblar tufayli o’lim hodisasi ro’y beradi. Bularga davosi yo’q 
irsiy kasalliklar, nojo’ya voqea-hodisalar kiradi. 
Ekzogen omillar- odamlarda tashqi ta’sir bilan bog’liq paydo bo’ladigan o’limlar bo’lib bu 
omillar oqibatid aholining turli yoshdagi kishilari turli vaqtda turli joyda vafot etadilar. Ushbu 
omillarga ichki yuqumli kasalliklar, kasb kasalliklari, og’ir mehnat va mehnat sharoitlari oqibatida 
yuzaga kelgan kasalliklar, baxtsiz hodisalar, zahrlanish, narkomaniya, alkogolizm va hokazolar kiradi. 
Hozirgi zamon sanoati, urbanizatsiya, texnika taraqqiyoti, avtomatlashtirish, xalq xo’jaligini 
ximiyalashtirish natijasida atrof-muhitning, atmosfera havosining buzilishi, oqar suvlarning 
ifloslanishi, o’lim hodisasining yanada ko’payishiga sabab bo’lmoqda. 
O’lim ko’rsatkicha o’rganilayotgan hudddagi ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanganlik 
darajasiga, aholining yashash sharoiti va sog’liqni-saqlash tizimining ahvoliga chambarchas bog’liq. 
Ushbu sohalarning rivojlanganlik darjasi qanchlik baland bo’lsa, o’lim ko’rsatkichi shunchalik past 
bo’ladi va aksincha. Aksariyat o’lim darajasi yuqori bo’lgan rivojlanayotgan davlatlarda bularning 
darjasi past bo’lganligi kuztiladi. Masalan, Afrika davlatlarida dunyo bo’yicha umumiy o’lim 
ko’rsatkichi o’ta baland. Har 1000 kishiga to’g’ri keladigan aholi o’limi 15-20 ‰, ba’zi joylarda 25 ‰ 
ga ham yetadi (Nigerda- 24 ‰). O’lim darajasi baland bo’lgan ikkinchi mintaqa Yevropa hisoblandi. 
Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi, taraqqiyotiga ko’ra bir-biridan keskin farq qiluvchi bu ikkala geografik 
hudud o’lim hodisasi ko’pligi bilan bir-biriga o’xshaydi. Yevropaning deyarli barcha qismlarida o’lim 
tug’ilishga nisbatan yuqori. O’limning umumiy ko’rsatkichi va mamlakat iqtisodiy rivojlanishi 
o’rtasidagi bog’liqlik har doim ham o’zini oqlmaydi. Jumladan, Yevropa iqtisodiy baquvvat bo’lishiga 
qaramasdan aholi o’rtasida o’lim ko’pligi bilan ajralib turadi. Buni ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoit 
bilan emas, balki aholi yosh tarkibidagi vaziyat bilan baholash maqsadga muvofiq. SHu boisdan fanda 
aholi o’limining yosh bo’yicha taxlili alohida o’rganildi. 
Evropa aholisining umumiy o’lim ko’rsatkichi yosh bo’yicha qaralganda bolalar va o’rta 
yoshdagilar o’rtasida o’lim kam uchraydi, keksa yoshdagilarda aksincha juda baland. Aholi yosh 
tarkibida keksalar ko’pligini inobatga olsak tabiiy ravishda bu umumiy o’lim ko’rsatkichiga ta’sir 
etishini aniqlaymiz. Bundan tashqari Yevropa aholisi tarkibida ekzogen omillar tufayli sodir 
bo’ladigan o’lim hodisasi ko’p uchraydi. 
Tug’ilish darjasining pastligi, o’limning tug’ilishdn ko’pligi aholining tabiiy kamayishini 
keltirib chiqardi. Bugungi Yevropa demografik vaziyatida aynan shu holat oddiy aholi tkror barpo 
bo’lishi sodir bo’lmoqda ya’ni aholi tabiiy ravishda kamaymoqda. 
Taqqoslash uchun tanlab olgan qit’amiz Afrikada esa ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotidagi 
qoloqlik, sog’liqni saqlash sohasining yetarli rivojlnmaganligi, tug’ilayotgan farzandlar sonining 
haddan tashqari ko’pligi va ular o’rtasid o’limning yuqoriligi, umuiy o’lim ko’rsatkichining 
balandligiga olib kelmoqda. O’lim hodisasining katta yoki kichik ko’rsatkichni tashkil etishi bir 
yoshgacha bo’lgan bollar o’lii bilan bevosita bog’liq. Har 1000 ta tug’ilgan chaqaloqqa to’g’ri 
keladigan go’daklar o’limi dunyo bo’yicha 56 tani tshkil etadi. SHundan Afrikada bu raqam 89 ta, 
Yevropada 9 ta, Okeaniyada 26 ta, Osiyoda 53 ta va Amerikada eng kam 7 taga teng (2004 yil). 
Ma’lumki, bir yoshgacha bo’lgan bolalar o’limi bu birinchi yil bolalr hayotida ro’y beradigan o’lim 
hodisasidir. Go’daklar o’limini qiyoslash borasida maxsus shkaladan foydalaniddi. 
Nikoh-bu erkak va ayol o’rtasidagi munosabatlarning, ularning bir-biriga va o’z bolalariga 
nisbatan huquqlari va majburiyatlarining jamiyat tomonidan qayd etiladigan va boshqariladigan 
shaklidir. Nikoh tarixan ko’p asrlik uzoq taraqqiyot yo’lini va ma’lum bir shakllarning boshqa shakllar 
bilan almashinuvini bosib o’tgan. Bu tarixiy o’zgarishlar ana shu soha bilan bog’liq maxsus tarixiy 

---

etnografik va tarixiy sotsiologik ilmiy adabiyotda yaxshi yoritilgan.Nikoh haqida so’z borar ekan 
uning huquqiy va boshqa turli ijtimoiy fanlarda turlicha talqin qilinishini ta’kidlash lozim.Deylik, 
huquqiy nuqtai nazardan, nikoh bu erkak va ayol o’rtasida erkin, ixtiyoriy, teng huquqli asosda 
tuzilgan ittifoq bo’lib, unda qonun talablariga rioya qilish va er-xotin o’rtasida shaxsiy hamda mulkiy 
qonunlar va majburiyatlarga so’zsiz bo’ysunish ta’kidlanadi. O’zbekistonda nikoh fuqarolik holati 
qayd etiladigan tashkilotlarda ro’yhatdan o’tkazilgandan keyingina qonuniy hisoblanadi va bu hozirgi 
vaqtda qabul qilingan oila kodeksi bo’yicha tartibga solib turiladi. 
Demografiya nuqtai nazaridan esa nikoh deganda oila qurish va bolalar tug’ilishi hamda 
tug’ilish va o’lim faktorlari, ularning o’zgarish qonuniyatlari va hususiyatlari nazarda tutiladi. 
Boshqacha qilib aytganda, demografiya nikohning erkak va ayol o’rtasidagi ittifoqning 
qonuniylashtirilgan yuridik shaklidan ko’ra amaldagi nikoh, ya’ni nikohga kiruvchilarning 
munosabatlariga e’tibor beradi. Buning uchun nikoh ma’lum biror bir davlat qonun-qoidalari asosida 
qayd etilishi shart emas. Umuman olganda demografiyada nikohning yuridik shakli ham muhim 
ahamiyat kasb etadi va shu asosda nikohsiz tug’ilish degan tushuncha ham bor. 
Sotsiologik jihatdan olib qaraydigan bo’lsak, nikoh munosabatlarining rasmiy qayd etilgani 
yoki etilmagani, ularning yuridik tomondan rasmiylashtirilgani oila holatining sotsial institut sifatida 
eng muhim belgisi sanaladi. Keyingi yillarda nikohsiz yashash holatlari sodir bo’layotgani oila 
tushunchasi uchun inqiroziy holat hisoblanadi va bu o’z navbatida jamiyatda ijtimoiy holat 
keskinlashgani, sotsial ahloqiy normalarning salbiylashuvidan darak beradi. Bunday paytda oila 
tushunchasida, ayniqsa bolalar masalalarida sotsial muammolar kelib chiqadi. Mazkur imkoniyat 
boshqa tomondan huquqiy nikoh va oila birga yashashning yagona mezoniy shakli ekanligiga ham 
putur yetkazadi. Endi nikoh va nikoh mueosabatlariga kelsak, bu yerda fanda bir muncha chalkashlik 
bor. Aniqrog’i, nikohning yuridik, demografik va sotsiologik jihatlari aniq ishlab chiqilmagan. SHu 
sababdan bo’lsa kerak, turli nashrlarda rasmiy nikoh tushunchasiga va qayd etilgan nikoh 
tushunchasiga turlicha baho berishadi. Ba’zan esa qayd etilmagan nikohlarni “fuqarolik nikohi” deb 
atashadi. Bu chalkashlikdan qutulish uchun fuqarolik nikohi deganda qayd etilgan nikohni tushunish 
kerak. “ Amaldagi nikoh” masalasiga kelsak, uning huquqiy jihatlaridan qat’iy nazar, haqiqiy nikoh 
munosobatlari bo’lganligi e’tiborga olinishi kerak. Umuman olganda amaldagi nikohni qayd etilgan 
nikohga qarama-qarshi qo’yish ma’lum noaniqliklarga asoslangan; zero huquqiy nikoh shaklining 
borligi o’z navbatida amaldagi nikoh munosabatlari borligini inkor qilmaydi va aksincha, amaldagi 
nikoh bo’lishi uning huquqiy shakllarini inkor qilmaydi. 
Nikoh holati (statusi) deganda individning nikoh institutiga nisbatan holati tushuniladi; mazkur 
holat u yoki bu mamlakatning urf-odatlari va huquqiy normalariga muofiq belgilanadi. Hozirgi vaqtda 
aksari mamlakatlarning statistik idoralari Birlashgan Millatlar Tashkiloti Statistik komissiyasi 
tavsiyanomalariga muofiq nikoh statusi qoidalarini belgilashga harakat qiladilar. Bunga ko’ra nikoh 
holati yoki nikoh statusining quyidagi kategoriyalari nazarda tutilgan: nikohda bo’lmagan shaxslar; 
nikohda bo’lgan va birga yashovchi shaxslar; bevalar qolib yangi nikohga kirmaganlar; ajralib yangi 
nikohga kirmaganlar; nikohda bo’lib birga yashamaydiganlar; u yoki bu kategoriyaga kiritishning iloji 
bo’lmaganlar. Bu olti kategoriya nikoh holatining asosiy kategoriyalari bo’lib, jahonning ko’pgina 
mamlakatlaridagi demografik statistika tomonidanhisobga olinadi. Yuqorida sanab o’tilgan asosiy 
nikoh statuslaridan tashqari ayrim mamlakatlarning statistikasida uning boshqa xillarini ham uchratish 
mumkin. Masalan, ba’zan qayd qilingan va qayd qilinmagan nikohdagilarni alohida ajratib 
ko’rsatishadi va keyingi vaqtda bu ikki kategoriyaga, nikohsiz tug’ilganlarning soni ortib borishi bilan, 
qiziqish ko’paymoqda.