14.2. Korxona faoliyatida ishlab chiqarish xarajatlari auditining maqsadi,
vazifalari va axborot manbalari
Ishlab chiqarish xarajatlari va mahsulotlar tannarxini hisoblashni auditorlik
tekshiruvidan o’tkazishdan maqsad:
- sodir bo’lgan xo’jalik muomalalarini hisobga olib, tannarxning to’g’ri
shaklllanishini
O’zbekiston Respublikasi me’yoriy hujjatlari talablariga
muvofiqligini aniqlagan holda, ishlab chiqarish xarajatlarining yuzaga chiqishi va
javobgarlik markazlari bo’yicha hisobga olish va soliq to’lanadigan bazaning aniq
hisob-kitobini yuritish va bu orqali ishlab chiqarish xarajatlari hamda korxona
sarflarini boshqarishni tashkil etishdan iborat
Ishlab chiqarish xarajatlari va mahsulotlar tannarxini hisoblashni auditorlik
tekshiruvidan o’tkazishda quyidagi vazifalar mavjud:
-ishlab chiqarish xarajatlarini o’rganish va ularning holatiga baho berish;
-mahsulot tannarxini pasaytirish bo’yicha belgilangan rejaning bajarilishi va
dinamikasini nazorat qilish;
-ishlab chiqarish xarajatlarining iqtisodiy elementi va kalkulyatsion
moddalari bo’yicha o’rganish va ularga baho berish;
-tannarxning o’zgarish sabablarini aniqlash va unga ta’sir etuvchi omillarni
miqdor jihatidan hisoblash;
-ayrim turdagi mahsulot tannarxini xarajat moddalari bo’yicha tahlil etish;
-tannarxni pasaytirish bo’yicha mavjud imkoniyatlarni aniqlash va
boshqalar.
307
Korxonalarda ishlab chiqarish xarajatlari hisobini tartibga soluvchi asosiy
hujjat- O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 5-fevraldagi
54-sonli qarori bilan tasdiqlangan «Mahsulot(ish,xizmat)larni ishlab chiqarish va
realizatsiya xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi
to’g’risidagi Nizom» bo’lib hisoblanadi.
Ishlab chiqarish xarajatlari hisobining to’g’riligini va mahsulot, ish hamda
xizmatlar tannarxi to’g’risidagi hisobotni tuzishning to’g’riligini nazorat qilish
uchun quyidagilarni tekshirish lozim: hisobot davridagi haqiqiy xarajatlarning
ishlab chiqarish xarajatlari schyotlarida o’z vaqtida, to’liq va ishonarli aks
ettirilishi; ishlab chiqarishga xarajat qilingan xom ashyolar, materiallar, yoqilg’ilar,
extiyot qismlar va yoqilg’i-moylash materiallarini baholashning tug’riligi;
belgilangan xarajat smetalari, lavozim maoshlari, tarif stavkalari, ishlab chiqarish
xodimlarining mehnatiga haq to’lash va mukofatlash haqidagi Nizomga rioya
qilish ustidan nazoratning ta’minlanganligi; noishlab chiqarish sarflari va
yo’qotishlarning paydo bo’lish sabablari hamda hisobdan o’chirilishning
asoslanganligi; ularni kamaytirish bo’yicha qabul qilingan chora-tadbirlar; asosiy
vositalar va nomoddiy aktivlarga eskirish hisoblashning to’g’riligi; tovar-moddiy
boyliklarning hisob bahosidan chetga chiqqan summalar (transport tayyorlov
xarajatlari)ni hisobdan o’chirishning to’g’riligi; tovarlar, YoMM va boshka
qiymatliklar tabiiy kamayishini hisobdan o’chirishning to’g’riligi; quyidagi
xarajatlarni maxsulot (ish,xizmat)lar tannarxiga qo’shishning to’g’riligi va
asoslanganligi; ta’sis hujjatlariga muvofiq qo’shma korxonada ishlab chiqarishda
bevosita ishlaydigan chet el fuqarolariga berilgan turar joylar va kommunal
xizmatlar uchun to’lovlar; xizmat safarida va yo’lda bo’lgan vaqt, turar joy ijarasi,
xizmat safari joyiga borib qaytish yo’l xarajatlari uchun tasdiqlangan me’yorlar
doirasida,ishlab chiqarish faoliyati bilan bog’liq chet el xizmat safari xarajatlari.
308
Asosiy xarajatlar, ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarish
xarajatlarining to’g’ri va asoslangan hamda me’yorlarga muvofiqligini tekshiriladi.
Mahsulot (ish,xizmat) larning rejadagi va hisobot kalkulyatsiyasining to’g’riligini
xarajat moddalari bo’yicha tekshiriladi. Natijada reja va haqiqiy tannarx o’rtasidagi
tafovutlarni moddalar bo’yicha tahlil qilinib, tafovutlar sababini aniqlanadi. Xom
ashyo va materiallar sarflashning to’g’riligi, baholar to’g’riligini tekshirish
metodlari, mahsulot (ish,xizmat) birligiga to’g’ri keladigan sarf me’yoriga rioya
qilinishi tekshiriladi. Brak (yaroqsiz) dan ko’rilgan yo’kotishlar va ishlab chiqarish
xarajatlari schyotlarini yopishning to’g’riligini tekshirish.
309
Auditor shuni yaxshi bilishi zarurki, mahsulot(ish,xizmat)lar tannarxi
buxgalteriya hisobida oddiy faoliyat turlari bo’yicha hisobot davrida mahsulot
ishlab chiqarish (ish bajarish,xizmat kursatish) va realizatsiya bilan bog’liq sarflar
yig’indisi kabi aniqlanadi.
Tannarx soliqqa tortish maqsadlarida hisob elementi sifatida esa soliqqa
tortiladigan bazani kamaytiradigan miqdor bo’lib hisoblanadi. Ushbu ta’rifdagi
tafovut faqat shaklan ya’ni atamashunoslik nuqtai nazaridan emas, balki miqdor
jihatidan hamdir. Chunki, soliqqa tortish maqsadida hisoblanadigan tannarxga
odatdagi faoliyat turlariga doir sarflar belgilangan me’yor(limit)lar va
cheklashlarni hisobga olgan holda qo’shiladi. Mahsulot ishlab chiqarish (ish
bajarish,xizmat ko’rsatish) xarajatlari to’langan vaqtidan qat’iy nazar (oldin yoki
keyinchalik to’langan), qaysi hisobot davriga taalluqli bo’lsa, shu davr tannarxiga
qo’shiladi. Xo’jalik faoliyatidagi faktlarning vaqtinchalik aniqlik tamoili tannarxni
to’g’ri shakllantirish uchun tovar-moddiy zahira (ish,xizmat)lar qiymatining
310
to’langanlik fakti emas, balki ularni ishlatish(sarflash) fakti ahamiyatli ekanini
bildiradi. Masalan, auditorga tekshiruv o’tkazish uchun taqdim qilingan hujjatlar
mazmunidan ma’lum bo’lishicha, tekshirilayotgan korxona tomonidan o’tgan yili
dekabr oyida keyingi yil uchun ishlab chiqarish binolarining ijara haki to’langan.
Ushbu sarf shu vaqtning o’zida ya’ni o’tgan yili dekabr oyida
maxsulot(ish,xizmat)lar tannarxiga olib borilgan. Auditor ushbu xujalik
muomalasini asossiz, ya’ni o’tgan yildagi mahsulot (ish,xizmat) lar tannarxini
sun’iy ravishda oshirgan va moliyaviy natijani hamda foyda solig’ini pasaytirgan
deb topdi va tuzatish kiritishni tavsiya qildi. Shu bilan birga to’langan ijara haqi
keyinga yil davomida umumiy summaning 1/12 qismi miqdorida har oyda
xarajatga hisobdan o’chirishi lozimligini tushuntirdi. Xarajatlarni hujjatlashtirish
tamoyili auditorning xarajatlarni asoslash uchun isbotlovchi hujjatlarning
mavjudligi, hamda ushbu muomalalarni buxgalteriya hisobida aks ettirishning
to’g’riligini tasdiqlash vazifasini belgilab beradi.
Yuqorida nomi qayd qilingan, «Xarajatlar tarkibi to’g’risidagi Nizom»ga
muvofiq barcha xarajatlar quyidagicha guruhlanadi:
1.Mahsulotlarning ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar:
a)bevosita va bilvosita moddiy xarajatlar;
b) bevosita va bilvosita mehnat xarajatlari;
v)boshka bevosita va bilvosita xarajatlar,shu jumladan ishlab chiqarish
xususiyatiga ega bo’lgan ustama xarajatlar.
2.Ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmasdan, davr sarflari tarkibida hisobga
olinib, asosiy faoliyatdan olingan foyda hisobidan qoplanadigan xarajatlar:
a)sotish xarajatlari;
b)boshqaruv xarajatlari(ma’muriy sarf-xarajatlar);
v)boshqa muomala xarajatlari va zararlar.
3.Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning umumxo’jalik faoliyatidan olingan
foyda yoki ko’rilgan zararlarni hisoblab chiqarishda hisobga olinadigan, uning
moliyaviy faoliyatiga doir xarajatlar:
311
a)foizlar bo’yicha sarflar;
b)xorijiy valyuta muomalalari bo’yicha salbiy kurs tafovutlari;
v)qimmatli kog’ozlarga qo’yilgan mablag’larni qayta baholash;
g)moliyaviy faoliyatga doir boshqa xarajatlar.
4.Foyda solig’ini to’lagunga qadar bo’lgan foyda yoki zararlarni hisoblab
chiqarishda hisobga olinadigan favqulodda zararlar.
Dostları ilə paylaş: |