Nazorat uchun savollar:
1.
Auditorlarning etika haqida tushuncha to’g’risida nima bilasiz?
2.
Auditorlarning kasbiy faoliyati to’g’risida nima bilasiz?
3.
Auditorlarning kasbiy etika turlari to’g’risida nima bilasiz?
4.
Axloq kodeksining asosiy talablarilarini qanday tariflaysiz?
87
5.
Xodimlarning auditorlik tashkilotlari bilan munosabatining qanday
maqsad va vazifalar qo’yilgan?
6.
Auditning ahloq kodeksi tamoyillari to’g’risida nima bilasiz?
7.
Auditning xalqaro standartlari kim tomonidan ishlab chiqiladi
?
8.
Auditorlik tashkilotining huquqlari nimalardan iborat?
9.
Auditorlik tashkilotining majburiyatlari nimalardan iborat?
10.
Auditorlik tashkilotining javobgarligi nimalardan iborat?
88
5-BOB. AUDITORLIK TEKSHIRUVINI REJALASHTIRISH
5.1. Auditorlik tekshiruvini rejalashtirishning tamoyillari va bosqichlari
Har qanday faoliyat, xususan auditorlik faoliyati ham samarali bo’lishi
uchun dastavval, uning puxta va aniq rejasi yoki dasturini tuzish lozim. Ularning
mazmuni qo’yilgan maqsad va uni bajarish uchun belgilangan aniq vazifalardan
kelib chiqadi. Auditning maqsadlari xususan quyidagilardan iborat: buxgalteriya
hisobining holatini ekspertiza yo’li bilan baholash, yillik moliyaviy hisobot
ma’lumotlarining xaqqoniy-ligini tekshirish va tasdiqlash valyuta muomalalarini
taftish qilish, aktsiyalar va boshqa qimmatli qog’ozlar emissiyasi prospektining
ma’lumotlarini tasdiqlash, korxonaning moliyaviy barqarorligini mustaxkamlash
bo’yicha tadbirlar ishlab chiqish, iqtisodiyot va moliyaviy huquq sohasidagi yangi
qonunchilik hujjatlari bo’yicha aniq maslahat (konsultatsiya) o’tkazish va xokazo.
Mijoz – auditorlik firmasining munosabatlari bo’lib, auditorlik firmasi
mijozni baholaydigan, keyin mijozni “maqbul” deb topsa, bitim (tuzilishi)
yopilishi haqida kelishuv xati yuboriladigan “bir yoqlama harakatli bitta ko’cha”
emas. Auditorlik xizmatlari bozori raqobatbardosh hisoblanadi va boshqa har
qanday biznes kabi har qanday auditorlik firmasi auditda huquqiy munosabatda
bo’lishini xohlovchi o’ta kerakli mijozlar ham bor. Garchi, hamisha shunday
bo’lmasa ham, auditorlik firmalariulardan ko’plab mijozlarni, ayniqsa, yirik
mijozlarning takliflarini tayyorlaydi va taqdim etadi. Shuningdek, auditorlik
mijozga nisbatan munosabatlarini tushunish auditorlar agar etika va kasbi talablari
(mustaqillik, vakolatlik va boshqa) belgilangan majburiyatlar uchun tipik bo’lsa
bajarish majburiyatlar uchun tipik bo’lsa bajarish mumkinligini ko’rib chiqish
imkonini beradi. Bu mijozni qabul qilishdagi ikkinchi bosqich hisoblanadi. Biz, bu
erda raqobatni muhokama qilamiz va bozorlar auditini o’tkazamiz: qiymatlar
tasavvurlari, auditorlik xizmatlari sifati. Auditorlik firmasi mijozga majburiyatlar
bo’yicha takliflarni yozib, ko’rsatishi lozim (buni ayrim auditorlar mijoz
obro’sining tanlovi deb ham hisoblanadi).
89
Auditor mijozning biznesni bilishi kerak, buning uchun unga moliyaviy
hisobotlarda yoki auditorlik hisobotida sezilarli samaraga ega bo’lishi mumkin
bo’lgan voqealarni, operatsiyalarni va metodlarni identifikatsiyasiyalash va
tushunishga imkon berish etarli.
Auditorlar ham yangi va mavjud mijozlarini ularning ofislariga borib, yillik
hisobotlarini ko’rib, mijozning boshqaruvi va shtati bilan muhokama
(muzokara)larga kirishib va odatda, internet orqali jamoatchilik yangiliklari va
jamoatchilik axborotlari ma’lumotlariga kirib imkoniyatlarini olib, ular bilan
oldindan tanishishi mumkin. Agar mijoz mavjud bo’lsa (eski) avvlagi yillarning
ishga oid xujjatlari ko’rib chiqilishi kerak.
Agar mijoz yangi bo’lsa auditor avvalgi auditor bilan maslahatlashish va
oldindan axborot qidiruvini kengaytirish lozim. Auditorlar nazoratdagi mijozlar
haqidagi o’z axborotlarni 3 ta asosiy manbadan oladilar: ularning mijozlar bilan
tajribalari umum olish mumkin bo’lgan axborotlar va mijozning o’zidan mustaqil
ravishda axborotlarni baholash uchun foydalaniladigan metodlar jamoatchilik
ma’lumotlari bazasining qidirishdan variatsiyalanadi. Mijozning shtatlari va
boshqaruvini muhokama qilish boshqaruv nazoratining ichki vositalari va
extimoliya
risklarni
baholashda
muhim
hisoblanadi. Bu
muxokamalar
quyidagilarni o’z ichiga olishi mumkin:
Mijozning boshqaruvda tashkiliy tuzilmalarida va operatsiyalaridagi
o’zgarishlar;
Bazaning mijozga ta’sir qiluvchi ijtimoiy texnik va iqtisodiy
omillarining joriy rivojlanishi;
Joriy yoki kelgusidagi moliyaviy qiyinchiliklar yoki xisob
muomalalari;
Korxona moliyaviy xisobotlarini xato yoki firibgarlik oqibatidagi
moddiy jixatdan noto’g’ri yozishma (ariza) larga tasirchanligi;
Bog’liq tomonlarning mavjudligi;
90
Yangi yoki yopiq ko’chmas mulk va ishlab chiqarish korxonalari
vositalari;
Texnologiyadagi mahsulotlar yoki ishlab chiqarish xizmatlari yoki
taqsimlash kabi yaqindagi yoki osilib qolgan o’zgarishlar;
Buxgalteriya tizimi va ichki boshqaruv tizimidagi o’zgarishlar;
Mijozni yangi tekshirish.
Yangi mijozni qabul qilishdan oldin auditorlik firmasi mijoz maqbulligini
aniqlash uchun to’liq tekshirish ko’radi va agar auditor mustaqillikning etika
talablarini, ma’lum vakolatlikni qondira olsa (ishni qabul qiladi) va boshqa.
Axborotlarning boshqa manbalari maxalliy yuristlar boshqa manbalari
CPA
s
(
Certified Public Accountant
),
banklar va boshqa kompaniyalar bilan bog’liq
bo’lsada, intervyu (suhbat)larni tashkil etadi. Bazida auditor boshqaruvining
obro’si va asosiy azolari haqida axborotlar olish uchun professional auditorlarni
yollashi yoki unda ish sud – buxgalteriya ekspertizasi bo’limidan foydalanishi
mumkin. Agar avvalgi auditor bo’lmasa, yanada kengroq tekshiruvlar o’tkazilishi
mumkin.
Ko’pgina auditorlik firmalari mavjud mijozlarini har yili baholaydilar.
Yuqorida muhokama qilingan tekshirishga qo’shimcha ravishda auditor, auditning
hajmi, fikrlar va yig’imlar turlari auditorlik firmasi va mijoz hamda boshqaruv
yaxlitligi orasidagi sudlarni ko’rib chiqishdagi og’irliklar kabi har qanday avvalgi
nizolarni ko’rib chiqadi. Ushbu to’rt omil munosabatlar davom etish etmasligiga
kuchli ta’sir etadi. Majburiyatlarni davom ettirish uchun auditor
oldingi yillar
tekshiruv ishlari natijalari
doir xujjatlaridan yig’ilagan axborotlarni yangilagan va
qayta baholagan bo’lar edi. Auditor shuningdek, oxirgi auditdan buyon yuz bergan
jiddiy o’zgarishlarni idensifikaytsiyalashtirish bir xil o’xshash uchun ishlab
chiqilgan protseduralarini ham bajarishi lozim.
Auditor, shuningdek, mijoz uchun auditni davom ettirmaslik haqida qaror
qilish ham mumkin, chunki u risk haddan tashqari ko’p (yuqori)ligini xis qiladi.
Masalan, xukumat agenti va mijoz orasida mijozni moliyaviy layaqatsizlikka olib
91
keluvchi va oxir oqibat qarshi davo qo’zg’atuvchi tartibga soluvchi (boshqaruvchi)
nizolar bo’lishi mumkin. Yana shunday ham bo’lishi mumkin: auditorlar
moliyaviy (xizamtlar kabi) mavjud auditor uchun maqbul bo’lgandan ko’p risk
taklif qilayotganinin xis qiladi.
Auditorlik faoliyatida rejaning to’g’ri tuzilishi uni samarali tashkil etilishi
bilan izohlanadi. Shu singari, auditorlik tekshiruvlarini rejalashtirish jarayoni ham
“Auditni rejalashtirish” deb nomlangan
300-sonli auditning xalqaro standarti
asosida tartibga solinadi. Shuningdek, auditorlik tekshiruvlari kam vaqt talab
qilishi va iqtisodiy tejamkor bo’lishida rejaning optimal tuzilishi talab etiladi.
Buning uchun esa, auditni rejalashtirishning maqsadi, uning bosqichlarini to’liq
o’rganish, undagi muammolarga xolisona baho berish, ularni bartaraf etish asosida
rejalashtirish jarayonini takomillashtirish zarur. Bu borada uning huquqiy zaminini
mustahkamlash talab etiladi. Biroq, ta’kidlash joizki, auditorlik xizmatining ish
sifati uni to’g’ri rejalashtirishga bevosita bog’liqdir.
Ma’lumki, qonunchilikda auditorlik tekshiruvini rejalashtirishda auditorlik
tashkiloti tomonidan qo’llaniladigan me’yorlar
300-sonli
«
Moliyaviy hisobotlar
auditini rejalashtirish» nomli AXS
asosida amalga oshirilishi majburiy etib
belgilangan bo’lsada, biroq, amaliyotda esa auditorlik tashkilotlari tomonidan
mazkur standart talablari yoki unda belgilangan tartib-qoidalarga tekshiruvlar
jarayonida to’liq amal qilinmayapti yoki har bir tekshiruvning umumiy rejasi va
dasturi turlicha yondashuvlar asosidagi mazmun va shakllarda tayyorlanib
kelinmoqda. Bu esa, tekshiruv muddatini uzayishiga, tekshiruvlar jarayonida
qatnashuvchi har bir auditor yoki yordamchi auditorning o’z vazifasini aniq
belgilab berilmaganligi sababli, ular tomonidan yo’l qo’yiladigan xato yoki
kamchiliklarni ko’payishiga va tekshiruv jarayonini ma’lum ketma-ketliksiz yoki
tartibsiz ravishda amalga oshirilishiga olib keladi.
Auditorlik nazoratining bosqichlari O’zbekiston Respublikasi “Auditorlik
faoliyati to’g’risida”gi Qonuniga muvofiq belgilangan majburiy talablarga asosan
o’tkazilishi belgilangan.
Jumladan, «
Moliyaviy hisobotlar auditini rejalashtirish
»
92
nomli
300
-AXSga muvofiq rejalashtirish auditorlik tekshiruvini o’tkazishning
boshlang’ich bosqichi hisoblanib, auditorlar reja tuzilgunga qadar bevosita
tekshiruv jarayonini boshlamasliklari va auditorlik tekshiruvining barcha
bosqichlarida umumiy reja hamda dasturda keltirilgan vazifalarni qat’iy tartibda
amalga oshirishlari lozim.
«
Moliyaviy hisobotlar auditini rejalashtirish
» nomli
300
-AXSga muvofiq
rejalashtirish auditorlik tekshiruvini o’tkazishning boshlang’ich bosqichi
hisoblanib, auditorlar reja tuzilgunga qadar bevosita tekshiruv jarayonini
boshlamasliklari va auditorlik tekshiruvining barcha bosqichlarida umumiy reja
hamda dasturda keltirilgan vazifalarni qat’iy tartibda amalga oshirishlari lozim.
Qonunchilikda
belgilangan
tartibga
ko’ra, auditorlik tekshiruvini
rejalashtirish
jarayonida auditorlik tashkiloti tomonidan qo’llaniladigan me’yorlar
300
-sonli «
Moliyaviy hisobotlar auditini rejalashtirish
» nomli AXS asosida amalga
oshirilishi majburiy etib belgilangan bo’lsada
, biroq, amaliyotda auditorlik
tashkilotlari tomonidan mazkur standart talablari yoki unda belgilangan tartib-
qoidalarga tekshiruvlar jarayonida to’liq amal qilinmayapti yoki har bir
tekshiruvning umumiy rejasi va dasturi turlicha yondashuvlar asosida tayyorlanib
kelinmoqda.
O’z navbatida, auditorlar tomonidan mazkur standartga muvofiq auditorlik
tekshiruvining rejalashtirilishi natijasida, ular tomonidan tekshiruvlarni oldindan
puxta belgilangan ketma-ketlik asosida o’tkazilishi(tartibli)ga, tekshiruvni
auditorlik shartnomasida belgilangan muddatda yakunlanishi, auditorlar tomonidan
yo’l qo’yiladigan xato yoki kamchiliklarni kamayishiga va tekshiruv jarayonini
tartibli ravishda amalga oshirilishi ta’minlanadi. Zero, xalqimizning “Rejasiz ish –
qolipsiz g’isht” maqoli bejizga emasligini auditorlik amaliyoti jarayonida ham
kuzatishimiz mumkin bo’ladi.
Yuqorida ta’kidlanganidek, audit rejasini puxta tuzmasdan sifatli auditorlik
tekshiruvi o’tkazish mumkin emas. Shu boisdan ushbu standartga batafsilrok
to’xtalib o’tamiz. Amalda, auditni rejalashtirish jarayoni auditorlik tashkiloti bilan
93
xo’jalik yurituvchi sub’ekt o’rtasida shartnoma tuzilgunga qadar boshlanadi. Bu
holat ko’p hollarda, agar mijoz bilan shartnoma tuzilmasa, auditni rejalashtirish
bilan bog’liq xarajatlar qaysi manbalar hisobidan mablag’ bilan ta’minlanishi
to’g’risidagi savolni yuzaga keltiradi. Keyinchalik shartnoma tuzilgan holda
auditni dastlabki rejalashtirishga doir ishlar qiymati o’tkaziladigan auditorlik
xizmatining umumiy qiymatiga qo’shiladi, aks holda u auditorlik tashkilotining
mablag’lari hisobidan amalga oshirilishi lozim. Rejalashtirish auditorlik
tekshiruvini boshlangich bosqichi bo’lib, auditorlar reja tuzulgunga qadar bevosita
tekshiruv jarayonini boshlamasliklari lozim.
«
Moliyaviy hisobotlar auditini rejalashtirish
» nomli
300
-AXS har qanday
korxonani auditorlik tekshiruvidan o’tkazishda
ham audit rejasini, ham audit
dasturini tuzishni talab etadi. Darhaqiqat, yirik xo’jalik yurituvchi sub’ektning
hisobotlarini tasdiqlash uchun katta auditorlik guruhi tomonidan tekshiruv
o’tkazilganida bunday ko’p bosqichli rejalashtirish zarur. Biroq, bizning
fikrimizcha, unchalik katta bo’lmagan xo’jalik muomalalari kam sodir bo’ladigan,
bir turdagi mahsulot ishlab chiqarish (ish, xizmat bajarish) bilan shugullanuvchi
mikrofirmalarda audit o’tkazganida, bunday keng qamrovli reja tuzish maqsadga
muvofiq emas.
Agar auditorlik tashkilotining ko’pchilik mijozlari kichik biznes
korxonalariga taalukli bo’lsa, u holda unchalik katta bo’lmagan tuzatishlar
kiritilganida ko’pchilik korxonalarni tekshirish uchun mos keladigan namunaviy
audit rejasi ishlab chiqish va rejalashtirish chog’ida audit dasturini batafsil tuzishga
maxsus e’tibor qaratish zarur. Bunday namunaviy rejalar bir nechta bo’lib, ular bir-
birlaridan turli biznesga ega korxonalar uchun farq qilishlari mumkin. Masalan,
savdo korxonalari, ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish korxonalari va xokazo.
Shuningdek auditor qandaydir boshqa tamoyillar bo’yicha umumiy namunaviy
rejalar ham tuzishi mumkin. Agar umumiy audit rejasi sifatida namunaviy reja
tanlansa, u holda rejalashtirish chog’ida asosiy e’tiborni audit dasturini tuzishga
qaratish zarur. Rejalashtirish auditorlik guruhi rahbari tomonidan audit
94
o’tkazishning umumiy tamoyillari kabi, xususiy tamoyillariga ham muvofiq
amalga oshirilishi lozim. Ular:
uyg’unlik (komplekslik);
uzluksizlik;
maqbullik.
Dostları ilə paylaş: |