A. K. Xusanov
-bo‘lim. Hayvonlarning tuzilishi va hayot kechirishi
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
2-bo‘lim. Hayvonlarning tuzilishi va hayot kechirishi
Hayvonlar hujayrasi va to‘qimalari. Hayvon hujayrasi xam boshqa organizmlar hujayrasiga o‘xshash tuzilgan. Hujayra tashqi sitoplazmatik membrana, sitoplazma va uning organoidlari hamda yadrodan iborat. Ammo hujayra qobig‘ining yupqaligi, qisqaruvchi tolalar - miofibrillar, sezgir nerv hujayralari va tolalari hamda hujayraning bo‘linishida ishtirok etadigan sentrosomaning bo‘lishi bilan hayvon hujayralari boshqa hujayralardan farq qiladi. Ko‘p hujayrali hayvonlar organizmida shakli, tuzilishi va organizmdagi funksiyalari o‘xshash bo‘lgan hujayralar to‘qimalarni hosil qiladi. Hayvonlar organizmida epiteliy (qoplovchi), biriktiruvchi, muskul va nerv to‘qimalari bo‘ladi. Organlar va organlar sistemasi . Yuqorida ta’kidlab o‘tilgan to‘qimalar organlarni tashkil etadi. Har qaysi organ tarkibiga bir necha xil to‘qima kiradi. Xar 13 bir organ organizmda ma’lum bir vazifani bajarishga moslashgan bo‘ladi. Bir-biri bilan uzviy bog‘langan va organizmda bitta umumiy vazifani bajaradigan organlar sistemaga birlashtiriladi. Masalan, og‘iz bo‘shlig‘i, xalqum, oshqozon, ichaklar va ovqat hazm qilish bezlari ovqat xazm qilish sistemasini tashkil etadi. Evolyutsion taraqqiyotning bir muncha yuqori pog‘onasida joylashgan hayvonlarda ovqat xazm qilish, nafas olish, ayirish, tayanch-harakat, qon aylanish, nerv va boshqa bir qancha organlar sistemalari rivojlanadi. Tana simmetriyasi . Simmetriya hayvonlar tanasining o‘xshash qismlarini simmetriya markazi (nuqta, to‘g‘ri chiziq yoki yuza) atrofida ma’lum bir geometrik tartibda mutanosib joylashuvidan iborat. Tana simmetriyasi uzoq davom etib kelayotgan evolyutsion taraqqiyot natijasi bo‘lib, yashash muhiti bilan chambarchas bog‘liq. Hayvonlarda tana simmetriyasining quyidagi xillari mavjud: Radial nurli , ya’ni teng o‘qli simmetriya suvda qalqib hayot kechiradigan sharsimon plankton hayvonlar (quyoshlilar, nurlilar, volvokslar va boshqalar)da ko‘rish mumkin. Ular tanasining o‘xshash qismlari bir nuqtadan tarqaladigan radial nurlar yo‘nalishida joylashgan. Radial nurli simmetriya suv muhitida qalqib turuvchi hayvon yashab turgan muhitning tananing xamma tomonida bir xil bo‘lishi bilan bog‘liqdir. Bu xildagi tana simmetriyasiga ega bo‘lgan hayvonning tashqi muhit ta’siriga javob reaksiyasi ham tananing hamma tomonida bir xilda bo‘ladi. Radial o‘qli simmetriya suv tubida o‘troq yashaydigan bo‘shliqichlilar va ularning erkin yashovchi meduzalari, shuningdek taroqlilar va ninaterililar uchun xosdir. Radial - o‘qli simmetriyaga ega bo‘lgan hayvonlar tanasining o‘xshash qismlari aylanish o‘qi atrofida joylashgan. Hayvonlar tanasidagi simmetrik bo‘laklar soni tana sirtida joylashgan paypaslagichlar (bo‘shliqichlilar, taroqlilar, g‘ovaktanlilar) yoki tana markazidan ketuvchi nurlar soni bilan belgilanadi. Bilaterial, ya’ni ikki yonlama simmetriya juda ko‘pchilik harakatchan umurtqasiz hayvonlar va hamma umurtqali hayvonlar uchun xos bo‘ladi. Bu xayvonlar tanasini markaziy o‘q orqali o‘tadigan yagona yuza orqali faqat ikkita teng bo‘laklarga ajratish mumkin. Billaterial tana simmetriyasiga ega bo‘lgan 14 xayvonlar tanasining chap va o‘ng yarmini, oldingi (bosh) va keyingi (dum), orqa (elka) va qorin tomonlarini aniq ajratib olish mumkin. Odatda radial-nurli tana simmetriyasi faqat bir hujayralilar, radial o‘qli simmetriya bir muncha sodda tuzilgan umurtqasizlar uchun xarakterlidir. Shuning bilan birga ayrim hayvonlar tanasi simmetriyasiz tuzilishga ega bo‘ladi. Bunday xayvonlarga sodda tuzilgan yalang‘och amyobalar bilan bir qatorda qorinoyoqli mollyuskalar ham misol bo‘ladi. Qorinoyoqlilar tanasining assimetrik tuzilishi spiral chig‘anoqdan hosil bo‘lishi bilan tananing bir tomonga buralishi natijasida kelib chiqqan bo‘lib, ikkilamchi xarakterga egadir. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|