A. K. Xusanov
-bo‘lim. Hayvonlar xayotining asosiy xususiyatlari
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
3-bo‘lim. Hayvonlar xayotining asosiy xususiyatlari
Hayvonlar zamburug‘lar va ko‘pchilik bakteriyalar singari geterotrof organizmlar bo‘lib, tayyor organik moddalar hisobiga oziqlanadi. Ko‘pchilik xayvonlar faol hayot kechiradi, bir joydan ikkinchi joyga ko‘chib yura oladi va har xil harakatlar kiladi. Ular tanasida moddalar almashinuvi ham faol kechadi. Shuning uchun hayvonlar organizmida evolyutsiya jarayonida turli organlar sistemasi hosil bo‘lgan. Ko‘p hujayrali yuksak tuzilgan hayvonlarda ovqat hazm qilish, ayirish, nafas olish, qon aylanish, tayanch-harakat, jinsiy va nerv sistemalari rivojlangan. Hayvonlar bilan boshqa tirik mavjudotlar o‘rtasidagi tafovutlar ancha murakkab tuzilgan formalar o‘rtasida ko‘proq yuzaga chiqadi. Sodda tuzilgan organizmlar o‘rtasida esa yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan tafovutlar yaqqol ko‘zga tashlanmaydi. Xususan, bir hujayrali hayvonlar (xivchinlilar) orasida o‘simlikka o‘xshash fotosintez qiluvchi bir qancha avtotrof turlari ham bor. Hayvonlar tanasining yiriklashuvi va tuzilishining murakkablashuvi bilan organizmda moddalarni tashish funksiyasini bajaruvchi maxsus organlar paydo bo‘ladi. Bo‘shliqichlilarda bu vazifani tana bo‘shlig‘i, yassi chuvalchanglarda esa ichaklar, to‘garak va halqali chuvalchanglar hamda bo‘g‘imoyoqlilarda tana suyuqligi yoki qon bajaradi. Nafas olish. Ko‘pchilik organizmlar, shu jumladan hayvonlarda ham organizm bilan tashqi muhit o‘rtasida to‘xtovsiz gaz almashinuvi bo‘lib turadi. Bu 15 jarayonda tashqi muhitdan organizmga kislorod o‘tadi va organizmdan parchalanish mahsuloti - karbonat angidrid gazi chiqarib yuboriladi. Mikroskopik tuzilishga ega bo‘lgan tuban umurtqasiz hayvonlarda gaz almashinuvi butun tana yuzasi orqali sodir bo‘ladi. Tana bo‘shlig‘iga ega bo‘lgan ko‘p hujayrali hayvonlar (bo‘shliqichlilar, yassi chuvalchanglar, to‘garak chuvalchanglar)da gaz almashinuvi tana suyuqligi orqali boradi. Xalqali chuvalchanglarning kapillyar qon tomirlari bilan qoplangan terisi gaz almashinuvida asosiy o‘rin tutadi. Tana tuzilishining yanada murakkablashuvi va hayvonlar faolligining osha borishi bilan tana qoplag‘ichi orqali gaz almashinuvi etarli bo‘lmay qoladi. Shu sababli bir muncha murakkab tuzilgan hayvonlar organizmida maxsus nafas olish organlari rivojlanadi. Quruqlikda yashab, atmosfera xavosi orqali nafas oluvchi xayvonlar traxeyalar yoki o‘pka orqali, suv hayvonlari esa jabralar orqali nafas oladi. Oziqlanishi. Hayvonlar xam barcha geterotrof organizmlarga o‘xshab oqsillar, yog‘lar, uglevodlar va boshqa organik moddalar hisobiga oziqlanadi. Hayvonlar bu moddalarni tashqi muhitdan oladi. Lekin ularning molekulasi juda yirik bo‘lganidan suvda erimaydi va hujayra membranasi orqali o‘ta olmaydi. Shuning uchun hayvonlar organizmida bu moddalar fermentlar ta’sirida bir muncha oddiyroq moddalar (aminokislotalar, glitserin, kislotalar, monosaxaridlar)ga parchalanib so‘riladi. Bu jarayon ovqat hazm qilish deyiladi. So‘rilgan organik moddalar organizmning turli qismlariga borib assimilyatsiya jarayonlariga jalb etiladi. Hujayralarda ulardan hayvonlar uchun xos bo‘lgan yangi moddalar sintezlanadi. Ko‘pchilik ko‘p hujayrali hayvonlarda oziqni maydalash, hazm shirasi ishlab chiqarish va hazm qilish funksiyasini bajaruvchi maxsus ovqat xazm qilish sistemasi rivojlangan. Bir hujayralilarda va tuban ko‘p hujayralilarda oziq hujayra ichida hazm qilinadi. Hayvonlar oziqlanish usuliga binoan ham bir-biridan farq qiladi. Ko‘pchilik hayvonlar yashil o‘simliklar bilan oziqlanganidan ular fitofag (o‘txur) hisoblanadi. Ekinlar va oziq-ovqat mahsulotlariga ziyon keltiradigan hayvonlar zararkunandalar deyiladi. Boshqa hayvonlar hisobiga hayot kechiruvchi hayvonlar yirtqichlar va parazitlarga ajratiladi. Yirtqich hayvonlar o‘z 16 o‘ljasini tez o‘ldiradi va birdaniga eb qo‘yadi. Parazitlar esa o‘z ho‘jayinini birdaniga o‘ldirmasdan undan o‘z rivojlanishi davomida foydalanadi. Hayvonlar orasida organik moddalar qoldig‘i bilan oziqlanadigan turlari xam ko‘p bo‘lib, ularni saprofaglar deyiladi. Saprofaglarni ham fitofaglar (o‘simlik qoldig‘i bilan oziqlanadigan), koprofaglar (hayvonlar ekskrementi bilan ozikdanadigan), nekrofaglar (hayvon murdalari bilan ozikdanuvchilar)ga ajratish mumkin. Harakatlanishi . Ko‘pchilik hayvonlarda maxsus harakatlanish organlari rivojlangan. Bir hujayralilarda bu maxsus sitoplazma o‘simtalardan hosil bo‘lgan xivchinlar yoki kipriklardan iborat. Tuban ko‘p hujayralilarda maxsus harakatlanish organlari bo‘lmaydi. Ular tanasini bukilib yozilishi yoki qisqarib chuzilishi or- Kali xdrakat qiladi. Ko‘p hujayralilarda maxsus hapakatlanish organlari dastlab halqali chuvalchanglarda paydo bo‘lib, bir muncha sodda tuzilgan ko‘p sonli ikki shoxli juft tana o‘simtalari (parapodiylar)dan iborat. Evolyutsion taraqqiyot jarayonida harakatlanish organlari ham takomillasha borib, maxsus tayanch-xarakat sistemasi hosil bo‘ladi. Hayvonlarning quruqlikda yashashga o‘tishi bilan yangi tipdagi tayanch-harakatlanish sistemasi paydo bo‘ldi. Endi bu sistema harakatlanish bilan birga tanani er ustida ko‘tarib turuvchi tayanch organi vazifasini ham bajaradi. Sezgi organlari . Ko‘pchilik hayvonlar faol harakat qilib, o‘z ozig‘ini topadi va dushmanlaridan saqlanadi. Bu esa tashqi muhitni doimo o‘zgarib turishi bilan bog‘liq. Nerv sistemasi hayvonlarni o‘zgarib turadigan tashqi muxitga moslashuviga, binobarin ularni yashab qolishiga imkon beradi. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|