A. M. Vəliyev Elmi redaktorlar: R. A. Səlimov, S. A. Sadıqova, T.Ə. Paşayev
Yüklə 17,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ƏHALĐNĐN SĐYAHIYAALMASININ KRĐTĐK ANI
- ƏHALĐNĐN SOSĐAL MÜDAFĐƏSĐ
- ƏHALĐNĐN ŞƏXSĐ GƏLĐRLƏRĐ
- ƏHALĐNĐN ŞƏXSĐ SƏRƏNCAMINDA QALAN GƏLĐRĐ
- ƏHALĐNĐN ŞƏXSĐ YARDIMÇI TƏSƏR- RÜFATLARINDAN ƏLDƏ ETDĐYĐ GƏLĐRLƏR
- ƏHALĐNĐN TELEVĐZĐYA VERĐLĐŞLƏRĐ ĐLƏ ƏHATƏ OLUNMASI
- ƏHALĐNĐN TƏBĐĐ ARTIM ƏMSALI
- ƏHALĐNĐN TƏBĐĐ ARTIMI
- ƏHALĐNĐN TƏBĐĐ HƏRƏKƏTĐ
- ƏHALĐNĐN TƏKRAR ĐSTEHSALI
- ƏHALĐNĐN TƏKRAR ĐSTEHSALI ƏM- SALLARI
- ƏHALĐNĐN TƏKRAR ĐSTEHSALI RE- JĐMĐ
- ƏHALĐNĐN TƏKRAR ĐSTEHSALININ BRUTTO-ƏMSALI (əhalinin təkrar isteh- salının kobud (qeyri-xalis) əmsalı)
- ƏHALĐNĐN YAŞAYIŞ YERLƏRĐNĐN YA- XINLIĞINDA YERLƏŞƏN XĐDMƏTLƏR
- ƏHALĐNĐN YERLƏŞDĐRĐLMƏSĐ
- ƏHALĐYƏ GÖSTƏRĐLƏN PULLU XĐDMƏTĐN HƏCM ĐNDEKSĐ
|
ƏHALĐNĐN SĐYAHIYAALINMASI MA- TERĐALLARININ ĐŞLƏNMƏSĐ PROQ- RAMI – qruplaşdırma və əlamətlərin uzlaşdırılması (birləşdirilməsi) sistemidir. Onun əsasında əhalinin siyahıyaalınması ilə (müayinəsi ilə) əldə edilmiş fərdi məlumatlar, əhalinin ümumilikdə, yaxud onun müxtəlif əlamətləri üzrə sayını, tərkibini, yerləşməsini və təkrar istehsalını səciyyələndirən yekun ümumiləşdirici kəmiyyətlərin məcmusuna çevrilir. Əhalinin siyahıyaalınması materiallarının işlənməsi proqramı təsərrüfatçılıq, idarəetmə və elmi tədqiqatlar üçün əhalinin siyahıyaalınması nəticəsində əldə edilməsi zəruri olan məlumatların məzmun və əhatə dairəsini müəyyən edir və siyahıyaalma materiallarının işlənməsi prosesində reallaşdırılan, siyahıyaalmanın tanınma vəzifələrinin (məsələlərinin) formal ifadəsinə xidmət edir.
Onun əsasında əhalinin siyahıyaalınması proqramı, yəni sorğu vaxtı nəzərə alınan əlamətlərin siyahısı və müvafiq sualların dürüst ifadə edilməsi müəyyən edilir.
SĐYAHIYAALMASININ KRĐTĐK ANI – adətən siyahıyaalmanın başlandığı günün gecə
yarısı, əhalinin siyahıyaalınmasında toplanan məlumatlara aid edilən, bütün ölkə üçün vahid olan dəqiq vaxtdır (andır). Əhalinin siyahıyaalmasının kritik anının müəyyən
edilməsi, əhalinin ani anda
fotoqrafiyasını əldə etməyə imkan verir ki, bu da fasiləsiz olaraq dəyişir, mövcud əhalinin sayının 187
dəqiq hesablanmasına, adamların qeydə
alınmaması və iki dəfə hesaba alınması imkanının azaldılmasına kömək edir.
Əhalinin siyahıyaalınmasının kritik anından
sonra doğulanlar siyahıyaalmada nəzərə
alınmır. Əksinə, əhalinin siyahıyaalmasının kritik anından sonra ölənlər siyahıyaalma vərəqinə yazılır.
SOSĐAL MÜDAFĐƏSĐ – özündə əhalinin yaşına, işsizliyinə, iş qabiliyyətini və s.
itirməsi ilə
itirilmiş gəlirlərinin ödənilməsinə, həmçinin əhalinin müxtəlif konkret qruplarına, o cümlədən uşaqlara, xəstələrə, əlillərə, qocalara, yoxsullara və dövlət qarşısında xüsusi xidmətləri olan ayrı-ayrı əhali qruplarına və ya böhran vəziyyətində olan qruplara müxtəlif şəkildə kömək göstərilməsinə zəmanət verən, qanunvericiliklə əsaslandırılmış iqtisadi, hüquqi və sosial tədbirlərin məcmusunu əks etdirir. Sosial müdafiə fəaliyyəti dövlət tərəfindən tənzimlənən dövlət və
digər institusional vahidlərin əsas funksiyası hesab edilir. Sosial müdafiənin hazırkı dövlət siyasəti iki istiqamətin – sosial sığorta və sosial köməyin birləşdirilməsinə əsaslanır.
işə görə əhalinin haqq şəklində əldə etdiyi dəyər və natura şəklində bütün gəlirlər; şəxsi yardımçı
fərdi
əmək fəaliyyətindən əldə olunan gəlirlər; pensiyalar, təqaüdlər və yardımlar şəklində əldə olunan pul daxil olmaları; maliyyə-kredit sistemlərindən və s. əldə olunan gəlirlərdir.
QALAN GƏLĐRĐ – vergilər, məcburi ödənişlər və əhalinin ictimai təşkilatlara könüllü üzvlük haqları çıxılmaqla, əhalinin şəxsi gəliri kimi müəyyənləşdirilir.
RÜFATLARINDAN ƏLDƏ ETDĐYĐ GƏLĐRLƏR - təsərrüfat üzrə maddi istehsal xərcləri (toxum, yem, gübrə) və bu təsərrüfatın aparılması ilə bağlı digər xərclər çıxılmaqla, yardımçı təsərrüfatın (bitkiçilik və heyvandarlıq) məhsullarının dəyəridir və adətən ilin yekununa görə hesablanır. Bu gəlirlər özündə yardımçı təsərrüfatdan daxil olmuş və ev təsərrüfatında istehlak olunmuş müxtəlif məhsulların dəyərini, həmçinin təsərrüfatın məhsullarının satılmasından əldə olunan gəlirləri əks etdirir.
proqramlarını qəbul etmək imkanına malik olan sakinlərin sayının
əhalinin ümumi
sayına nisbətidir.
müəyyən dövrdə əhalinin təbii artımının əhalinin orta sayına olan nisbətidir. Bu göstərici həmçinin
bilər. Əhalinin təbii artım əmsalı, doğum və ölümün səviyyəsi və dinamikası arasındakı nisbətdən asılı olaraq, müsbət, mənfi, sıfıra bərabər ola bilər. Əhalinin təbii artım əmsalı adətən promillə (bir ədədin mində biri, min nəfərə) ifadə olunur.
- verilmiş ərazidə müəyyən vaxtda (adətən il ərzində) doğulanların sayı ilə ölənlərin sayı arasındakı fərqdir. Ölənlərin sayı çox olduqda, artım mənfi olur. Əhalinin təbii artımını əhalinin orta sayı ilə müqayisə etdikdə, əhalinin təbii artım əmsalı hesablanır.
– doğum və ölüm kimi demoqrafik hadisələrin məcmusunun ümumiləşdirilməsidir. Əhalinin ümumi sayının dəyişməsinə birbaşa təsir göstərməyən nikah və boşanmalar da əhalinin təbii hərəkətinə daxil edilir. Ancaq onlar doğum və ölüm kimi eyni qaydada nəzərə alınır. Əhalinin təbii hərəkətinin daha geniş yayılmış göstəriciləri – doğum, ölüm və təbii artımın ümumi əmsalıdır.
prosesidir. Nisbətən sərbəst olan doğum və ölüm kimi iki demoqrafik prosesin cəmlənməsindən alınır. Əhalinin təkrar istehsalı prosesinin miqdar həddi,
göstəricilərini verir.
intensivliyinin ümumiləşdirilmiş miqdar
qiymətləndirilməsini verən göstəricilərdir. Bir qayda olaraq, kişilər və qadınlar üçün ayrılıqda hesablanır. Əhalinin təkrar istehsalı əmsallarının tətbiq edilməsinin məqsədi – əhalinin yaş strukturundan asılı olmayaraq, əhalinin artımı haqqında məlumat verməkdir. Ən geniş sabit əhali modelinə əsaslanan əvəzetmə göstəriciləri: əhalinin təkrar istehsalının brutto-əmsalı və əhalinin təkrar istehsalının netto-əmsalı göstəricilərindən ibarətdir.
188
ƏHALĐNĐN TƏKRAR ĐSTEHSALI RE- JĐMĐ – müəyyən olunmuş anda baxılan, əhalinin təkrar istehsalı prosesinin konkret kəmiyyət xüsusiyyətlərinin məcmusunu göstərən demoqrafik kateqoriyadır.
Əhalinin təkrar istehsal rejimi verilmiş doğuş və ömrün qalan hissəsi funksiyasına uyğun gələn (əhalinin yaş strukturu C(x), əhalinin təkrar istehsalının R 0
təbii artımın r şəxsi əmsalı və digər hesablanan kəmiyyətlər) sabit əhaliyə aiddir. Adətən, bu funksiyaların ümumiləşdirici xüsusiyyətləri kimi, uyğun olaraq, əhalinin təkrar istehsalının R brutto-əmsalı və e 0
uzunluğu götürülür. Əhalinin təkrar istehsalı rejiminin parametrləri, bir qayda olaraq, qadın əhali üçün hesablanır.
BRUTTO-ƏMSALI (əhalinin təkrar isteh- salının kobud (qeyri-xalis) əmsalı) – ölüm nəzərə alınmamaqla nəsillərin əvəz edilməsi; əhalinin təkrar istehsalı rejiminin ümumiləşdirici xüsusiyyətlərindən biri və doğumun yekun xarakteristikası göstəricisidir. Əksər hallarda qadınların (hipotetik nəsil üçün) təkrar istehsalının brutto-əmsalı tətbiq olunur, bu da hər bir qadının reproduktiv (məhsuldar) dövrünün sonunadək doğduğu qızların orta sayını göstərir. Belə ki, əhalinin təkrar istehsalının brutto-əmsalı, analıq yaşı dövrünə çatanadək ölmüş qızları nəzərə almır (əhalinin təkrar istehsalının netto-əmsalından fərqli olaraq) və həmin qızlar analıq nəslinin əvəzedilmə göstəricisi kimi qəbul edilə bilməz. ƏHALĐNĐN TƏKRAR ĐSTEHSALININ KOBUD ƏMSALI . “Əhalinin təkrar istehsalının brutto-əmsalı”na bax. ƏHALĐNĐN TƏKRAR ĐSTEHSALININ NETTO ƏMSALI (XALĐS ƏMSALI) - əhalinin təkrar istehsalı əmsalı sistemində mərkəzi yer tutan, ana nəslinin qızlarla əvəz olunmasının kəmiyyət ölçüsüdür; doğum və
ümumiləşdirici xarakteristikasıdır. Əhalinin təkrar istehsalının netto-əmsalı hər bir cins üçün ayrılıqda hesablanır. Əhalinin təkrar istehsalının netto-əmsalı qadınlar üçün daha çox tətbiq olunur. O, özündə mövcud təqvim ilində hər yaşda doğum və ölümün səviyyəsini saxlamaqla,
sonunadək yaşayan bir qadının bütün ömrü boyu doğduğu qızların orta sayını əks etdirir. ƏHALĐNĐN TƏRKĐBĐ – əsas məlumat mənbəyinə əhalinin siyahıyaalınması aid edilir. Əhalinin tərkibi özündə müxtəlif meyarlara uyğun olaraq qruplar üzrə əhalinin bölüşdürülməsini əks etdirir. Hər bir belə bölüşdürmə əhalinin quruluşu hesab
edilir. Əhalinin siyahıyaalınmasının məlumatları əsasında alınmış əhalini üç qrupa ayırmaq olar: 1) demoqrafik quruluş (əhalinin təkrar istehsalı ilə birbaşa əlaqəlidir); 2) əhalinin təkrar istehsalına birbaşa təsir göstərməyən, onunla sıx əlaqəli olan quruluş; 3) əhalinin təkrar istehsalına dolayısı ilə təsir göstərən müxtəlif sosial-iqtisadi quruluş. ƏHALĐNĐN VAXT BÜDCƏSĐ – ailə
üzvlərinin cinsindən, yaşından, yaşayış yerindən, məşğuliyyətindən və bir sıra digər əlamətlərindən asılı olaraq, ayrı-ayrı şəxslərin, ailələrin, əhalinin müxtəlif qruplarının vaxt fondunun (iş, istirahət günləri və həftənin günlərinə görə orta hesabla) gündəlik sərf olunma strukturunu xarakterizə edir. Gündəlik vaxt fondunda: 1) iş vaxtı; 2) işlə bağlı vaxt (növbənin qəbulu və təhvil verilməsi, işdən sonra özünə qulluq, iş yerinə və geri qayıtmağa, yeməyə sərf olunan vaxt və s.); 3) sosial tələbatın və məişətin (mal və xidmətlərin alınması, yeməyin hazırlanması, yaşayış yerində xidmət göstərilməsi, paltarın yuyulması, tikiş və s.) təşkili ilə bağlı qeyri-iş vaxtı; 4) fizioloji ehtiyacların (qidanın qəbulu, yatmaq və s.) ödənilməsinə sərf olunan vaxt; 5) sərbəst vaxt (təhsil, mədəni maarif səviyyəsinin artırılması, ictimai fəaliyyət, istirahət, idmanla məşğuliyyət, teatra, kinoya, idman tədbirlərinə getmək, televiziya verilişlərinə baxmaq, radioya qulaq asmaq və s.) mövcuddur. Əhalinin vaxt büdcəsi haqqında materiallar dövri olaraq əhalinin seçmə müayinələrinin keçirilməsi yolu ilə yığılır.
yazan böyük olmayan mağazalar, piştaxtaları olan xidmətlərdir, həmçinin əsasən kiçik, məsələn, bərbərxana, camaşırxana və s. kimi vahidlərdən ibarət olan xidmət sahələridir.
YERLƏŞDĐRĐLMƏSĐ - müəyyən dövr ərzində əhalinin məkana görə bölüşdürülməsi və
yaşayış məntəqələrinin formalaşdırılması prosesinin nəticəsidir. Əhalinin yerləşdirilməsi və onun ayrı-ayrı xarakteristikaları coğrafi xəritələrdə və ya planlarda (məsələn, əhalinin sıxlığı xəritələrində) əks olunur.
189
ƏHALĐYƏ GÖSTƏRĐLƏN PULLU XĐDMƏTĐN HƏCM ĐNDEKSĐ – fiziki həcm indeksidir və aşağıdakı düsturla hesablanır:
∑ ∑ = 0 0 0 1 p q p q I fh
Pullu xidmətlərin dəyər indeksi
∑ ∑ = 0 0 1 1 p q p q I st
Düsturu ilə, tariflərin və xidmətlərin qiymət indeksi isə:
∑ ∑ = 0 0 1 0 p q p q I qiy
düsturu ilə hesablanır. Burda q
1 ,q 0 - hesabat və baza dövründə fiziki vahidlərə göstərilən xidmətlərin sayı, p 1 , p
o –
hesabat və baza dövründə xidmətlərin tarif və qiymətləridir. ƏHALĐYƏ XĐDMƏT BAZARI – xidmətin istehsalçıları ilə - satıcılar, istehlakçılar və alıcılar arasında xidmətlərin alış-verişində istehsalçıların xərclərini ödəyən və onun mənfəətini təmin edən qiymətlər üzrə baş verən münasibətlərin (sosial- iqtisadi, hüquqi, material, maliyyə) məcmusudur. Pullu xidmət
göstərən və
istehlak edən
müəssisələr, təşkilatlar və fiziki şəxslər bu münasibətlərin subyektləri kimi çıxış edirlər. Əhaliyə xidmət bazarı xidmət istehlakı bazarı hesab edilir və o, faktiki xidmət növləri ilə yanaşı, şərti-bazar xidmətlərini də birləşdirir. Şərti-bazar xidmətlərinə müəssisələr tərəfindən öz işçilərinə pulsuz və ya güzəştli qiymətlər üzrə göstərilən xidmətlər, öz mənzilində (xərclər üzrə) yaşama, maliyyə vasitəçilərinə şərti hesablanmış məhsullar üzrə
xidmətlər daxildir. Bazarın əsas
elementlərinə tələb, təklif, konyunktura, rəqabət və qiymətlər daxildir. ƏHALĐYƏ XĐDMƏT TƏSNĐFATI – göstərilmə forma və
metodlarından asılı
olmayaraq, müxtəlif mülkiyyət formalı müəssisə və təşkilatlar və vətəndaşlar tərəfindən əhaliyə göstərilən bütün növ xidmətlərin (pullu, pulsuz) siyahısıdır. Əhaliyə xidmət təsnifatı xidmət göstəricilərinin hesablanmasında uyğunluğu təmin
edir, hesablama texnikasının daha geniş tətbiqinə, əhaliyə xidmət dinamikasının təhlil edilməsinə və proqnozlaşdırılmasının sadələşdirilməsinə, müxtəlif xidmət növlərinə əhalinin tələbatının daha dərindən öyrənilməsinə imkan verir. Bu təsnifat çoxpilləlidir: əhaliyə xidmət çoxluğu əvvəlcə qruplara, qruplar altqruplara bölünür. Hər bir altqrupunda məqsədli funksional təyinat üzrə xidmətin müxtəlif növləri ayrılır. Bu cür təsnifat hər bir xidmət növünün iqtisadi fəaliyyətdə dəqiq yerini müəyyən etməyə imkan verir və əhaliyə xidməti xarakterizə edən statistik göstəricilərin müqayisəliliyinə nail olmağa imkan yaradır. ƏHALĐYƏ PULLU XĐDMƏTLƏR VƏ ONLARIN STRUKTURU - alış-satışın obyektləri sayılan bazar istehlak xidmətləridir. Bütünlükdə və ya əhəmiyyətli dərəcədə satışdan əldə olan gəlirlər hesabına tədavül xərclərini ödəyən və mənfəəti təmin edən qiymət üzrə satılır. Beynəlxalq təcrübədə qəbul edilmişdir ki, bazar xidmətlərinin qiymətləri 50%-dən az olmamaq şərti ilə, onların istehsalı ilə bağlı olan xərcləri ödəməlidir. Əhaliyə pullu xidmətlərin strukturu ayrı-ayrı xidmət növlərinin onların ümumi dəyərinə faizlə nisbətidir. Aşağıdakı qruplaşmalar əsasında öyrənilir: onların istehsal sferasına görə (maddi
və qeyri-maddi xidmətlər); sahə
mənşəyinə görə (idarəetmə, mədəniyyət, mənzil- kommunal və s.
xidməti); istehsalçıların mülkiyyət formalarına görə (dövlət, şəxsi); xidmət növlərinə görə (məlumat, təhsil, nəqliyyat, məişət və s.); əraziyə görə (yerli təşkilatların xidmətləri, ümumi ölkə səviyyəli xidmət); hüquqi əsaslara görə (leqal
və qeyri-leqal); xidmətlərin göstərildikləri yerlərə görə (daxili və xarici); statistika ilə əhatə olunma dərəcəsinə görə (müşahidə olunmuş və müşahidə olunmamış) və s. ƏHƏMĐYYƏTLĐLĐK – α səhvinin ehtimalı ilə əlaqənin olmaması haqqında (ölçən əlaqənin parametrləri sıfıra
bərabər olduqda) sıfır hipotezasının kənarlaşmasında təsdiqlənən əlaqənin xarakteristikasıdır (parametrləridir, əmsallarıdır) və ya onun (əlaqənin-asılılığın, təsirin, fərqin) statistik əhəmiyyətliliyidir. α - hipoteza yoxlamasının meyarlarının əhəmiyyətlik səviyyəsidir. Əgər göstərilən hipoteza tətbiq edilirsə, əlaqə, parametr əhəmiyyətsiz (statistik əhəmiyyətsiz) adlanır.
0
“sıfır” fərziyyəsinin doğru olduğu halda, onun kənara çıxmasının səhv ehtimalıdır. Seçmənin n ölçülü həcmi əsasında 0
fərziyyəsinin yoxlanması zamanı, adətən α
əhəmiyyətlilik səviyyəsi verilir. α -nın seçilməsi birinci dərəcəli səhvdən itkinin kəmiyyəti ilə 190
müəyyənləşdirilir. Təcrübədə ən çox α -nın 0,1; 0,05; 0,01;
0,001 kimi
kəmiyyətlərindən (qiymətlərindən) istifadə olunur. Əhəmiyyətlilik səviyyəsinin ən geniş yayılması α = 0,05 hesab edilir. α kəmiyyətinin azalması ilə ikinci dərəcəli səhvin - β ehtimalı artır ki, bu da h 0 fərziyyəsinin sıfır qəbul edilməsi ilə nəticələnir, eyni zamanda 0 səhv hesab edilir. ƏXLAQ (DAVRANIŞ) FAKTORU
- əhalinin özünü müdafiə davranışının aşağı səviyyəsi ilə bağlıdır. Bu faktor əmək qabiliyyəti (reproduktiv) yaşında meydana çıxır. Kişilərdə bu, həddindən artıq alkoqol qəbulu, siqaret çəkmə, tibb idarələrinə getmə mədəniyyətinin və özünün kapitalı kimi, öz
sağlamlığına diqqətli münasibətin olmaması ilə ifadə
olunur. Qadınlarda isə reproduktiv sağlamlığa münasibətdə, bir tərəfdən aşağı özünü müdafiə davranışının aşağı səviyyəsi ilə, digər tərəfdən isə “kişi” davranışı ilə (kobud karyera, alkoqol) ifadə olunur.
Yüklə 17,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|