A. M. Vəliyev Elmi redaktorlar: R. A. Səlimov, S. A. Sadıqova, T.Ə. Paşayev
Yüklə 17,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ƏTRAF MÜHĐTĐN VƏZĐYYƏTĐNƏ NƏ- ZARƏT ÜZRƏ XĐDMƏTLƏR
- ƏTRAF TƏBĐĐ MÜHĐTĐN QORUNMASI XƏRCLƏRĐ
- ƏVƏZÇĐLƏR
- ƏVƏZÇĐLĐK
- ƏVƏZEDĐCĐ ƏMTƏƏ (SUBSTĐTUT)
- FAĐZ DƏRƏCƏSĐ (TARĐF)
- FAĐZLƏRĐN ÖDƏNĐLMƏSĐ ƏMSALI
- Đstehsala olan subsidiyaları
- Faktor dəyəri üzrə əlavə dəyər
- FAKTORĐNQ (şəxsi borclarını ödəmək məqsədi ilə malik olduqları borc tələblərinin
|
ƏTRAF MÜHĐTĐN MÜHAFĐZƏSĐNƏ XƏRCLƏR - ətraf mühitin çirklənməsinin və ona hər hansı digər zərərin vurulmasının qarşısının alınması, azaldılması və
ləğv edilməsinə yönəldilmiş fəaliyyətlə bağlı olan xərclərdir. Əsasən digər məqsədlərə xidmət edən, lakin ətraf mühitə faydalı təsir göstərən fəaliyyət ətraf mühitin mühafizəsi kimi təsnifləşdirilə bilməz. Beləliklə, bu kateqoriyadan ətraf mühit üçün əlverişli sayılan, müəssisənin texniki tələblərini ödəyən və ya müəssisənin sağlam şəraitini və təhlükəsizliyini təmin edən daimi fəaliyyət tələbi çıxılır.
ZARƏT ÜZRƏ XĐDMƏTLƏR - aşağıdakılardan ibarətdir: - öz işçi heyətindən istifadə etməklə, ətraf mühitə nəzarətin həyata keçirilməsi üçün alınmış bütün mal (avadanlıq) və xidmətlərə çəkilən cari xərclərdən; - ətraf mühitə nəzarət üzrə xidmətlərə görə üçüncü şəxsə ödəmələrdən.
təbiətin qorunmasında əhəmiyyətə malik olan dövlətin, müəssisənin (təşkilatın, idarənin) xərclərinin ümumi məbləğidir. Buraya həm təbiəti mühafizə üzrə əsas fondların saxlanması və istismarına kapital qoyuluşu və cari xərclər, həm də əsas fəaliyyəti ətraf təbii mühitin qorunması ilə əlaqədar olan dövlət strukturlarının saxlanması üzrə əməliyyat büdcə xərcləri daxildir. 216
Eyni zamanda, ətraf təbii mühitin qorunması xərclərinin tərkibinə kommersiya, ictimai və digər təşkilatların təbiətin mühafizəsi fəaliyyəti ilə bağlı elmi-texniki, reklam, təhsil və digər xidmət xərcləri də daxil edilə bilər.
– əsas işlə yanaşı, müntəzəm olaraq digər işləri yerinə yetirən şəxslərdir. Əvəzçilər həm kənardan cəlb oluna bilərlər, həm də
həmin (mövcud) müəssisədə (idarədə, təşkilatda) işləyənlər ola bilərlər. Kənardan cəlb edilən əvəzçilər xüsusi siyahıda qeydə alınırlar və onlar əvəzçilik üzrə işlədiyi müəssisənin işçilərinin siyahı tərkibinə daxil edilmirlər. Bir müəssisədə iki, bir yarım, birdən aşağı aylıq maaş alan işçilər və ya bir müəssisə daxilində əvəzçi kimi qeydiyyatda olanlar siyahı və orta siyahı sayında bir nəfər (bütöv vahid) kimi nəzərə alınırlar. Əvəzçiliyə qanunla nəzərdə tutulan hallarda müvəqqəti tədbir kimi icazə verilir. Azərbaycan Respublikasında əvəzçilik üzrə yalnız başqa idarə, müəssisə və ya təşkilatlarda işləməyə icazə verilir.
– işçinin əsas vəzifəsi ilə yanaşı eyni
vaxtda digər
vəzifəni (əməkhaqqı ödənilməklə) də tutması, habelə əsas işdən başqa digər daimi işi (əməkhaqqı ödənilməklə) yerinə yetirilməsidir. Əvəzçiliyə qanunla nəzərdə tutulan hallarda müvəqqəti tədbir kimi icazə verilir. Əvəzçilik üzrə yalnız başqa-başqa idarə, müəssisə və təşkilatlarda (bir sıra istisnalardan başqa) işləməyə icazə verilir.
ƏVƏZEDĐCĐ ƏMTƏƏ (SUBSTĐTUT) –
bərabər dəyərli istehlak xüsusiyyətlərinə və keyfiyyət xarakteristikalarına malik olan oxşar əmtəədir.
217
-F- Faiz ............................................................. 218 Faiz dərəcəsi ............................................... 218 Faiz ödəmələri ............................................ 218 Faiz tarifi .................................................... 218 Faizlə istehsalçıdan alınan pay ................... 218 Faizlə peşəkar istifadəçilərə düşən dövriyyə payı ............................................................. 218 Faizlə pərakəndə satış ticarətçilərinə düşən dövriyyə payı.............................................. 218 Faizlə son istehlakçılara düşən dövriyyənin payı ............................................................. 218 Faizlə topdansatıiş ticarətçilərdən və tədarükçü qruplarıdan alınan pay ............... 218 Faizlərin ödənilməsi əmsalı ....................... 219 Faktiki nikah .............................................. 219 Faktiki parametr ......................................... 219 Faktiki yazma ............................................. 219 Faktor (amil) təhlili .................................... 219 Faktor dəyəri üzrə əlavə dəyər ................... 219 Faktor gəliri ................................................ 219 Faktorinq .................................................... 219 Fasiləli qiymət ............................................ 220 Fasiləli müşahidələr ................................... 220 Fasiləsiz inventarlaşdırma metodu ............. 220 Fasiləsiz müşahidə ..................................... 220 Faydalı iş əmsalı......................................... 220 Faydalı qazıntı ehtiyatları........................... 220 Faydalı qazıntıların balans ehtiyatları ........ 221 Faydalı qazıntıların balansdan kənar ehtiyatları ................................................... 221 Faydalı qazıntıların yerin təkində və zənginləşdirmədə itkisi .............................. 221 Faydali model ............................................. 221 Fayl............................................................. 221 Feminizasiya .............................................. 221 Fəal nəqliyyat vasitələri ............................. 221 Fəaliyyət göstərən güclərin saxlanması ..... 221 Fəaliyyət göstərən müəssisələrin yeni texniki vasitələrlə təchiz edilməsi .......................... 221 Fəaliyyət növləri və sənaye məhsulları təsnifatı ....................................................... 222 Fəaliyyət növü üzrə dövriyyə ..................... 222 Fəaliyyətdə olan müəssisənin mülkiyyəti .. 222 Fəaliyyətə yenidən başlama ....................... 222 Fəaliyyətin coğrafiyası ............................... 222 Fərdi (ailə) müəssisə .................................. 222 Fərdi (tək) istehsal ...................................... 222 Fərdi EHM ................................................. 223 Fərdi əsasda işləyən şəxs............................ 223 Fərdi qeyri-bazar mal və xidmətləri ........... 223 Fərdi qiymətləndirmə ................................. 223 Fərdi sahibkar ............................................ 223 Fərdi seçmə ................................................ 223 Fərdi tikinti ................................................ 223 Fərman ....................................................... 223 Filial ........................................................... 223 Fillips əyrisi ............................................... 223 Fiziki şəxs .................................................. 223 Fob ............................................................. 224 Fond bazarı ................................................ 224 Fond qiymətliləri ....................................... 224 Fond vasitəçisi ........................................... 224 Fondtutumu ................................................ 224 Forfeytinq .................................................. 224 Formal parametr ......................................... 224 Fraxt/daşima və sığortalama ...................... 224 Françayzinq ................................................ 224 Françayzinq zəncirinin və ya alıcı qrupunun mal göndərəni ............................................ 225 Franko bort ................................................. 225 Franko daşıyıcı ........................................... 225 Franko qiyməti ........................................... 225 Franko zavod ............................................. 225 Franko zonasi (gömrüksüz ticarət zonasi) və franko-anbarlar .......................................... 226 Franşayzinq zənciri ilə birləşmələr ............ 226 Franşiz ....................................................... 226 Franşiz müqaviləsi ..................................... 226 Franşizlər və onlara bərabər tutulan hüquqlar, patentlər, lisenziyalar, əmtəə nişanları, texnoloji proseslər, mülkiyyət hüququ və onlara bərabər olan qiymətlilər .................. 226 Fraskati dərsliyi ......................................... 226 Friksion işsizlik .......................................... 227 Fundamental tədqiqatlara xərclər .............. 227 Funksional təhlil ........................................ 227 Fyuçer ........................................................ 227 Fyuçer bazarı ............................................. 227 Fyuçer müqaviləsi ...................................... 227 218
FAĐZ - % işarəsi ilə ifadə olunan, tam kimi qəbul edilən ədədin yüzdə bir hissəsidir. Bütün maliyyə hesablamaları sadə və mürəkkəb faiz anlayışlarına əsaslanır. Məsələn, banka qoyulmuş əmanət bir ildə p % bəndi artır və t ildən sonra: x = a(1+pt/100)-yə bərabər olacaq – bu sadə faizlərin düsturudur (hər bir il başa çatdıqdan sonra bu il üçün olan
gəlirin əmanətçi tərəfindən götürüldüyünü fərz etsək). Əgər başlanğıc məbləğə illik gəliri əlavə etsək, t ilindən sonra əmanətin məbləği: y=a(1+p/100) t –yə bərabər olacaq – bu mürəkkəb faiz düsturudur. Sadə faiz bir çox hallarda dövriyyənin bir ildən artıq olmayan dövrü üçün tətbiq olunur. Onlar kapitala hesablanarkən adi və dəqiq faizlər fərqləndirilir. Adi faiz 360 gündən ibarət olan ilə görə, dəqiq faiz isə 365 gündən ibarət olan ilə görə hesablanır. Mürəkkəb faizdən əldə olunmuş məbləğin səviyyəsinin özü artımın əsası olduğu yerdə istifadə olunur. Maliyyə hesabatlarında mürəkkəb faiz təkcə illik gəlirin ilkin məbləğə deyil, həmçinin əvvəlki dövrün
artırılmış məbləğinə hesablandığı hallarda da tətbiq olunur. Mürəkkəb faiz bütün uzunmüddətli əməliyyatların əsasını təşkil edir.
dəyərinin istehlak normasıdır, verilmiş pul kapitalına görə
ödəmədir. Faiz
dərəcəsi sistemində əsas rolu Mərkəzi Bankın yenidən maliyyələşdirilmədə rəsmi dərəcəsi oynayır. Onun əsasında qısamüddətli ssuda almaqla və ya kommersiya veksellərini yenidən uçota almaqla, kredit təşkilatları yenidən Mərkəzi Bankda maliyyələşdirilir. Baza faiz dərəcəsinin iki forması mövcuddur: yenidən maliyyələşdirmə dərəcəsi və yenidən uçota alma (diskont etmə) dərəcəsi. FAĐZ ÖDƏMƏLƏRĐ - (I) – bu maddəyə kreditorlara faiz ödəmələri, o cümlədən bütün mənbələrə, özəl və dövlətə faiz ödəmələri daxildir. Bank komisyon ödəmələri, həmçinin borcların ödənilməsinə sərf edilən illik ödəmələrin bir hissəsi istisna edilir. (II) - bütün özəl (şəxsi) və dövlət mənbələrinə faiz ödəmələri də daxil edilməklə, özündə kredit verənlərə faiz ödəmələrini birləşdirir. Bankların komisyon ödəmələri, həmçinin illik ödəmələrin borcların ödənməsinə sərf olunan hissəsi çıxılır.
– müəyyən dövr müddətində (adətən ilə görə) kredit verənin borcludan aldığı borcun pul qiymətidir. Borc üçün verilən pulun məbləğinin borcun kəmiyyətinə nisbəti kimi müəyyən olunur. Faiz tarifi pul vəsaitlərinin dərhal istifadəsi imkanlarının itirilməsini, onların kreditin fəaliyyəti müddəti ərzində inflyasiya nəticəsində qiymətdən düşməsini və vəsaitlərin özgəninkiləşdirilməsi ilə bağlı riski kompensasiya edir. Faiz tarifinin səviyyəsi və dinamikası maliyyə bazarının ayrı-ayrı seqmentləri üzrə fərqlənirlər: pul bazarının tarifləri (faizin uçot tarifi, xəzinədarlıq öhdəliklərinə görə tariflər və s.); fond bazarının tarifləri; kredit idarələrinin əməliyyatları üzrə tariflər və s. Faiz tarifi dinamikası əhəmiyyətli dərəcədə kredit bazarının
meyli ilə müəyyən olunur. FAĐZLƏ ĐSTEHSALÇIDAN ALINAN PAY – bu göstərici “Faizlə topdan satış ticarətçilərdən və tədarükçü qruplarından alınan pay” göstəricisi kimi əmtəələrin pərakəndə satış ticarətinə göndərilməsi şəbəkəsini təsvir edir. Bu təqribi kəmiyyət pərakəndə satış ticarətçisinin bilavasitə istehsalçıdan birbaşa aldığı payın qiymətləndirilməsi üçün hesablanır.
müəssisələrinin peşəkar istifadəçilərə aid olan dövriyyə payıdır. Belə peşəkar istifadəçilər digər topdansatış ticarətçilər və ya bir neçə topdan satış ticarətçisi daxil olan əmtəələrin (əmtəənin son istifadəçiyə düşməsindən əvvəl) yayılmasının daha mürəkkəb strukturlu şəbəkəsi ola bilər.
– topdansatış müəssisəsinin dövriyyəsindən pərakəndə satış ticarətçisinə aid olan paydır. Bu pay ənənəvi “istehsalçı - topdansatış ticarətçisi – pərakəndə satış ticarətçisi – istehlakçı” sxeminə uyğundur.
– topdan satış ticarət müəssisəsinin son istehlakçılara aid olan dövriyyə payıdır. Bu, pərakəndə satış ticarətçiləri kimi, fəaliyyət göstərən topdansatış ticarətçilərinin ikinci fəaliyyətinə uyğundur.
– bu xarakteristika eyni vaxtda əmtəələrin pərakəndə satış ticarətinə göndərilməsi şəbəkəsini təsvir etməklə yanaşı, bilavasitə topdansatış ticarətçilərindən və
tədarükçü qruplardan aldıqları payların qiymətləndirilməsi üçün
pərakəndə satış
ticarətçilərinin hesabladıqları təqribi kəmiyyətdir. 219
FAĐZLƏRĐN ÖDƏNĐLMƏSĐ ƏMSALI - vergilər və faizlər ödənilənə qədər gəlirlərin faiz üzrə borc ödəmə xarakteristikasını əks etdirən əmsaldır. Kreditlərə uzunmüddətli və yaxud uzunmüddətli, qısamüddətli və overdraftın toplusu kimi də baxmaq olar. Sonuncu variant daha sərfəlidir. Faizlərin ödənilməsi əmsalı gəlirlərin struktur göstəricisinin əks kəmiyyətidir. FAKTĐKĐ NĐKAH – qanunla müəyyən olunmuş qaydada
rəsmiləşdirilmiş ər-arvad münasibətləridir. Bəzi
ölkələrdə əhalinin siyahıyaalınmasında nikahın qeydiyyatından asılı olmayaraq, onun faktiki vəziyyəti nəzərə alınır. FAKTĐKĐ PARAMETR – formal parametrə uyğun qoyulan və alqoritmin (proqramın) bir hissəsinin icrasına verilən müəyyən qiyməti alan kəmiyyətdir.
(məlumatların işlən- məsində) – xarici yaddaş qurğularına yazılan və ya hesablama texnikası vasitələri ilə onlardan oxunan məlumatlar çoxluğudur.
– çoxölçülü statistik təhlilin, tədqiq olunan əlamət ölçülərinin kiçildilməsinin riyazi-statistik bölməsidir. Məsələnin belə qoyuluşunun formalaşdırılmasının olduqca sadə variantı səbəb təhlilinin, ümumi amillərlə və nəzəri cəhətdən əsaslandırılan həllinin bir-birindən asılı olmayan qalıqlarla qarşılıqlı olan xətti normal modelidir. Təcrübədə səbəb təhlilinin daha ümumi versiyasından geniş istifadə olunur: ilkin məlumatların üçölçülü matrislərindən istifadə edən, qeyri-kəmiyyət dəyişənlər üzərində qurulan qeyri-xətti model. Belə modellər bir qayda olaraq, onların xüsusiyyətlərinin az da olsa inandırıcı riyazi- statistik təhlili ilə müşayiət olunmur, lakin evristik və ya yarım evristik xüsusiyyətli hesablama tövsiyələrinə əsaslanır. Səbəb təhlili
iqtisadiyyatda, sosiologiyada, səhiyyədə və s. daxili qanunauyğunluqların aşkar olunması üçün tətbiq olunur. FAKTOR DƏYƏRĐ ÜZRƏ ƏLAVƏ DƏYƏR – əsas qiymətlərlə əlavə dəyərlərin istehsalla bağlı vergi, rüsum və istehsala olan əməliyyat subsidiyalarının miqdarına təshih edilməsi yolu ilə hesablanır. Đstehsala olan subsidiyaları iki qrupa bölmək olar. Birinci qrupa birbaşa dövriyyə ilə bağlı olan və məhsullara subsidiyalar kimi
tanınan subsidiyalar daxildir. Đkinci qrup subsidiyalar istehsalla bağlı
subsidiyalar kimi
tanınır. Đstehsalla bağlı subsidiyalar – istehsal olunmuş və ya satılmış əmtəələrin dəyəri və ya keyfiyyəti ilə bağlı olmayan alınmış subsidiyalardır. Bu subsidiyalara əmək haqqına və əmək ehtiyatlarına subsidiyalar, ətraf mühitin
qorunmasına subsidiyalar və vergilər üzrə faiz ödənişlərinə olan dotasiyalar (imtiyazlar) daxildir. Đnvestisiya subsidiyaları istisna olunur. Dolayı vergiləri iki qrupa bölmək olar: • Birinci qrupa əlavə dəyər vergisi (ƏDV) və müəssisənin mühasibat hesabatında dövriyyəyə daxil edilməyən, yəni faktor dəyəri üzrə əlavə dəyərin hesablanması zamanı, əsas qiymətlərə olan əlavə dəyərdən çıxılmayan birbaşa dövriyyə ilə bağlı digər vergilər daxildir. • Đkinci qrupa istehsalla bağlı digər bütün vergi və rüsumlar aiddir. Bunlar dövlət və ya digər orqanlar tərəfindən əmtəə və xidmətlərin istehsalı və idxalı, əmək ehtiyatlarından istifadə, istehsalda istifadə olunan torpağa, binalara və ya digər aktivlərə sahib olmaq və ya onlardan istifadə ilə əlaqədar alınan pul və ya natura şəklində məcburi və qaytarılmaz ödənişlərdir. Onlara daxildir: aksizlər; müəyyən məhsulların satışına olan rüsumlar; maliyyə və kapital əməliyyatlarına olan vergilər; avtonəqliyyatların qeydiyyatına vergilər; əyləncə vergiləri; lotereyalardan, qumar
oyunlarından və bağlanmış mərclərdən vergilər; sığorta mükafatlarından vergilər və s. Bu vergilər gəlirin olub-olmamasından asılı olmayaraq ödənilir. Faktor dəyəri üzrə əlavə dəyəri hesablamaq üçün, dolayı vergilərin bu ikinci qrupu əsas qiymətlərlə əlavə dəyərdən çıxılır. Faktor dəyəri üzrə əlavə dəyər “ümumi” kəmiyyət kimi hesablanır. Belə ki, əlavə dəyərdən əsas kapitalın istehlakı çıxılmır. Faktor dəyəri üzrə əlavə dəyər aşağıdakı kimi hesablanır: Əsas qiymətlərdə əlavə dəyər + Đstehsalla bağlı subsidiyalar - Đstehsalla bağlı vergi və rüsumlar (dövriyyə ilə birbaşa bağlı olan ƏDV və sair vergilərdən başqa) = Faktor dəyəri üzrə əlavə dəyər Faktor dəyəri üzrə əlavə dəyər “Ümumi gəlirin (istehsaldan)” və MHS-in digər aqreqatlarının hesablanmasında istifadə edilir.
– beynəlxalq metodologiyaya görə, istehsal amili olan işçi qüvvəsi, kapital və torpağın yaratdığı gəlirdir.
(şəxsi borclarını ödəmək məqsədi ilə malik olduqları borc tələblərinin satılması) – 1) bank fəaliyyətində - müştərilərin (fiziki
və ya
hüquqi şəxslərin) kapital dövriyyələrinin kreditləşməsini və komisyon- 220
ticarət əməliyyatlarının elementlərini birləşdirən bank
əməliyyatıdır. Faktorinq, həm bank
idarələrinin, həm
də müştərilərin risk səviyyələrinin optimallaşdırılması məqsədilə, debitor borclarının inkasso edilməsini birləşdirir. Banklar müqavilələr əsasında faktorinqi həyat keçirirlər. Bu zaman tədarük olunan əmtəələrə, yerinə yetirilən işlərə, göstərilən xidmətlərə görə tədarükçünün ödəniş tələbləri üzrə ödənişlərin alınması hüququ banka verilir. Belə hallarda bankın bürünc vekseli əldə etmək imkanına diqqət yetirmək vacibdir; 2) ticarətdə və satışda – komisyon əməliyyatıdır, bu zaman bir şirkət əmtəə tədarük edənə, ondan müştərinin debitor borclarını almaqla, ona müvafiq
faizlərlə (komisyon) kredit verir. Mahiyyətinə görə, belə ticarət borc öhdəlikləri ilə olan ticarətdir.
Yüklə 17,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|