A. M. Vəliyev Elmi redaktorlar: R. A. Səlimov, S. A. Sadıqova, T.Ə. Paşayev
Yüklə 17,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ƏSAS MADDĐ VASĐTƏLƏR ŞƏKLĐNDƏ KAPĐTALLAŞDIRILMIŞ MƏHSUL
- ƏSAS SĐSTEM
- ƏSAS TELEFON APARATLARI
- ƏSAS VƏSAĐTLƏRĐN HƏRƏKƏTĐ
- Çıxma əmsalı
- ƏSASƏN ƏRZAQ MALLARININ SATIŞI
- ƏSASLI TƏMĐR
- ƏTRAF MÜHĐTĐN ÇĐRKLƏNMƏSĐ ĐLƏ MÜBARĐZƏ VƏ XÜSUSĐ ÇĐRKLƏNDĐR- MƏ ƏLEYHĐNƏ APARATLAR (ƏSASƏN TEXNOLOJĐ PROSESĐN
- ÜÇÜN NƏZƏRDƏ TUTULMUŞ AVA- DANLIQLAR VƏ QURĞULARA ĐNVES- TĐSĐYALAR
- ƏTRAF MÜHĐTĐN ÇĐRKLƏNMƏSĐNƏ NƏZARƏT ÜÇÜN AVADANLIQ VƏ QURĞULARA VƏ ÇĐRKLƏNMƏYƏ
- ƏTRAF MÜHĐTĐN ÇĐRKLƏNMƏSĐNĐN TEXNOLOJĐ CƏHƏTDƏN AZAL- DILMASI ÜÇÜN ĐSTĐFADƏ OLUNAN
- ƏTRAF MÜHĐTĐN MÜHAFĐZƏSĐNƏ ÇƏKĐLƏN CARĐ XƏRCLƏR
|
ƏSAS QĐYMƏTLƏRLƏ ÜMUMĐ ƏLAVƏ DƏYƏR – alıcıların qiymətlərindən aralıq istehlak çıxılmaqla, əsas
qiymətlərlə qiymətləndirilmiş buraxılışdır.
– öz
işçi qüvvəsinin köməyi ilə və öz istifadəsi üçün müəssisə tərəfindən istehsal olunmuş və ya tikilmiş əsas maddi vasitələrin dəyəri, həmçinin müəssisənin özü tərəfindən müstəqil aparılan iri təmir işlərinin dəyəridir.
212
Əsas maddi vasitələr şəklində kapitallaşdırılmış məhsul maddi aktivlərə qoyulan investisiyanın hissəsi hesab edilir.
– müayinəyə ən iri, əhəmiyyətli (çox mühüm)
müşahidə vahidlərinin məruz qaldığı qeyri-ümumi müşahidə metoddur.
yönəldildiyi və müəssisənin ümumi məhsulunun həcmində daha çox xüsusi çəkiyə malik olan məhsuldur. ƏSAS MƏHSULLARIN TƏSNĐFATI (ƏMT ) – BMT-nin Əsas Məhsulların Təsnifatı yalnız malların deyil, həm də xidmətləri əhatə edən məhsulların tam təsnifatıdır. ƏMT mal, xidmət və aktivlərlə bağlı iqtisadi prosesləri əks etdirən müxtəlif növlü statistik məlumatların beynəlxalq müqayisəsinin əsasını təmin edir. ƏMT-də mal və xidmətlərin hər bir növü elə müəyyənləşdirilmişdir ki, onlar, bir qayda olaraq, iqtisadi fəaliyyətin bütün növlərinin Beynəlxalq standart sahə təsnifatında (BSST) yalnız bir fəaliyyət növünün məhsulu hesab edilirlər və əksinə, Beynəlxalq standart sahə təsnifatının (BSST) hər bir iqtisadi fəaliyyət növü elə müəyyənləşdirilmişdir ki, o, bir qayda olaraq, ƏMT-də (hər bir məhsul növü eyni kodla məhsulun ayrılıqda bir sıra növ müxtəlifliklərinə malik olduqda) nəzərdə tutulmuş məhsullardan yalnız bir növünü istehsal edir. Praktiki imkanlar daxilində bu iki təsnifat arasında birə-bir uyğunluq tapmağa cəhd edilmişdir. ƏMT-də məhsulun hər bir kateqoriyası BSST sinfinə (haradakı, bu məhsul və ya xidmət əsasən istehsal olunur) istinad edilməklə müşayiət olunur. Lakin həmişə birə-bir uyğunluğuna nail olmaq mümkün deyildir. Buna görə də, praktikada bir məhsuldan artıq,
onun nə
qədər məhdud
səciyyələndirilməsindən asılı olmayaraq, sahənin məhsuluna birləşdirilməsi tendensiyası mövcud olur. Məhsulların iqtisadi fəaliyyət növləri üzrə təsnifatı Avropa Birliyi səviyyəsində statistik təsnifatlar sistemi hesab edilir. ƏSAS SEÇMƏ – müşahidə obyektinin çoxməqsədli müayinələrinin keçirilməsi üçün nəzərdə tutulmuş iri ölçülü (həcmli) seçmədir. Bu seçmədən xüsusilə işçi qüvvəsinin müayinələri zamanı geniş istifadə edilir.
SĐSTEM
– mühasibat uçotunun genişləndirilmiş sistemi
tətbiq olunmayan şirkətlər üçün nəzərdə tutulmuş mühasibat uçotu sistemidir.
– şəhər telefon stansiyalarında sərbəst mövcud nömrələrə malik olan telefon aparatlarıdır. Bura əsas telefon aparatının xəttinə
birləşdirilmiş, stansiyada müstəqil nömrəsi olmayan telefon aparatları daxil edilmir.
hansı bir dövr ərzində əsas vəsaitlərin daxil olması və çıxmasını, onların həcminin və strukturunun dəyişməsini xarakterizə edən prosesdir. Əsas vəsaitlərin daxil olması əsas etibarilə tikintisi başa çatmış yeni obyektlərin istifadəyə verilməsi və yaxud onların hazır şəkildə əldə edilməsi (alınması) ilə baş verir. Əsas vəsaitlərin çıxması, onların fiziki və mənəvi cəhətdən köhnəlməsi, təbii fəlakətlərdən dağılması, başqa müəssisə və təşkilatlara satılması nəticəsində baş verir. Əsas vəsaitlərin hərəkətinin intensivliyi (səmərəliliyi) əsas vəsaitlərin yeniləşmə və çıxma əmsalları ilə xarakterizə olunur. Yeniləşmə əmsalı dövr ərzində istifadəyə verilmiş yeni əsas vəsaitlərin bütün vəsaitlərin onların dövrün sonuna olan ümumi dəyərinə nisbəti kimi müəyyən edilir. Çıxma
dəyərinin bütün vəsaitlərin dövrün əvvəlinə olan dəyərinə nisbəti kimi müəyyən edilir. Əsas vəsaitlərin hərəkəti haqqında daha dolğun məlumatı əsas fondların balansı verir.
– ixtisaslaşdırılmamış mağazalarda ümumi satışın həcmində ərzaq mallarının satışı 35%-dən çox olan satışdır.
– qeyri- müəyyən artma zamanı n müşahidə sayının θ
parametrinə yönələn
T n
nöqtəli qiymətləndirilməsidir. Burada bütün ε >0 halları üçün
Lim P { θ − n T > ε }
n zamanı
dispersiya sıfıra
doğru istiqamətləndikdə, əsas qiymətləndirmə istənilən dəyişməyən qiymətləndirilmədir.
– istehsal xidmətləri (işləri) formasında müxtəlif tikinti məhsullarıdır. Bina və tikililərin ayrı-ayrı köhnəlmiş konstruktiv element və hissələrinin yeniləri ilə dəyişdirilməsindən ibarətdir. Əsaslı təmir əsasən məhsulun (işin)
213
gələn (yaranan) təmir fondunun vəsaiti hesabına həyata keçirilir. Avadanlıqların əsaslı təmiri onların keyfiyyətinin və iş qabiliyyətinin bərpa edilməsi üzrə kompleks tədbirlərin həyata keçirilməsindən ibarətdir və bu
zaman avadanlıqların müasirləşdirilməsi də
həyata keçirilir. ƏSASLI TĐKĐNTĐ STATĐSTĐKASI – təkrar istehsal hadisələri və proseslərini və yeni əsas fondların yaradılmasını öyrənən statistika sahəsidir. Əsaslı tikinti statistikası iki tədqiqat obyektinə malikdir: kapital qoyuluşu sahəsində - kapital qoyuluşunu həyata keçirən fiziki və hüquqi şəxslərin məcmusu (investisiya layihəsinin reallaşdırılması); tikinti fəaliyyəti sahəsində - maddi istehsal sahəsi kimi tikinti. Əsaslı tikinti sahəsinin predmetinə tikintidə kapital qoyuluşunun həyata keçirilməsi vasitəsi ilə əsas fondların təkrar istehsalı sahəsində baş verən və inkişaf edən, kütləvi amillərin və proseslərin kəmiyyət ifadəsi və münasibətləri xidmət edir. Əsaslı tikinti statistikasının əsas vəzifəsi tikinti və əsas fondların təkrar istehsalında kapital qoyuluşu haqqında düzgün və
elmi əsaslandırılmış məlumatların vaxtında əldə edilməsi və işlənməsindən ibarətdir. ƏSASLI TĐKĐNTĐDƏ HESABAT – sifarişçi, podratçı müəssisələrinin (təşkilatlarının), tikintiyə xidmət edən layihə və axtarış təşkilatlarının fəaliyyəti üzərində statistik müşahidənin əsas formasıdır. Əsaslı tikintidə hesabat, özündə təşkilati-hüquqi formasından və
mülkiyyət formasından asılı olmayaraq, əsas kapitala investisiya yönəldən (investisiya layihəsini reallaşdıran), tikintidə podrat müqavilələri, həmçinin təsərrüfat üsulu üzrə tikintidə iş yerinə yetirən, fiziki və hüquqi şəxslərin dövri təqdim etdikləri statistika müşahidəsi formalarının məcmusunu əks etdirir.
(“Đnvestisiya fəaliyyətinin maliyyələşmə mənbələri”nə bax,). ƏSASLI TĐKĐNTĐNĐN PODRAT ÜSULU –
müəyyən olunmuş qaydada qeydiyyatdan keçmiş və
tikinti fəaliyyətinə lisenziya almış,
ixtisaslaşdırılmış tikinti təşkilatları (əsas podratçı və subpodratçı) tərəfindən tikinti, həmçinin digər işlərin həyata keçirilməsinin təşkilati-hüquqi formasıdır. Əsaslı tikintinin podrat üsulunda, tikinti prosesində iki tərəf iştirak edir – sifarişçi və əsas podratçı (müqaviləçi). Onların qarşılıqlı əlaqələri tikinti
üzrə müqavilə ilə müəyyənləşdirilir. (“Əsaslı tikintiyə podrat müqaviləsi”nə bax). ƏSASLI TĐKĐNTĐYƏ PODRAT MÜQA- VĐLƏSĐ – icraçı ilə sifarişçi arasında bağlanmış müqavilə (kontrakt) əsasında onların qarşılıqlı münasibətlərini tənzimləyən əsas hüquqi sənəddir. Podratçı (kontraktor) tərəfindən öz riski hesabına müqavilədə nəzərdə tutulmuş vaxtda öhdəsinə götürdüyü obyektin tikilməsi və təhvil verilməsi, yaxud müqavilədə şərtləndirildiyi kimi, tikinti işlərinin yerinə yetirilməsi, sifarişçi tərəfindən podratçıya tikinti sahəsinin verilməsi, yaxud işin hərtərəfli təmin edilməsi, onun qəbulu və ödənilməsinə dair müqavilədir. Əsaslı tikintidə podrat müqaviləsi mülki-hüququ müqavilənin bir növüdür. Əgər podratda hər hansı məmulatın hazırlanması nəzərdə tutularsa və podratçı onu özünün əldə etdiyi materiallardan hazırlayarsa, hazırlanmış məmulatın dəyəri sifarişçi tərəfindən ödənilirsə, onda mülkiyyət hüququ sifarişçiyə keçir. Əgər əvəz edilən əşya hazırlanmışdırsa, burada alqı- satqı qaydaları tətbiq edilir. Əgər razılaşmada başqa qayda müəyyənləşdirilməyibsə, podratla bağlı smetanın tərtibi ödənilmir. ƏSASSIZ VEKSEL (VALYUTASIZ VEK- SEL) - əsassız və ya kifayət qədər əsası olmadan verilməsi faktı sübut olunmuş vekseldir.
- insanların həyatı, həyat şəraitinin keyfiyyəti və heyvan və bitkilərin yaşayışı üçün normal şəraitli təbii mühit kimi müəyyən edilir. Ətraf
mühitin aşağıdakı komponentləri eyniləşdirilə (identifikasiya edilə) bilər: - Atmosfer - Su
- Bitki aləmi - Heyvanlar aləmi - Torpaq - Yaşayış məntəqələri.
ətraf
mühitin qorunması kontekstində istifadə olunan texniki qurğuları əks etdirir. Bu ekoloji
aqreqatlar, istehsal avadanlıqlarından asılı
olmayaraq (onlarla 214
paralel), fəaliyyət göstərir və çirkləndirici maddələrin və çirkləndirici maddələrin tullantılarının birləşdirilməsini, emal edilməsini, təmizlənməsini, zərərsizləşdirilməsini, kənarlaşdırılmasını və s., həmçinin dağıdılmasını (ekologiyanı pozmadan yayılmasını) həyata keçirir. Buraya ətraf mühitin çirkləndirilməsi səviyyəsinin ölçülməsi üzrə avadanlıqlara investisiyalar da daxil edilir. Avadanlıqların layihələşdirilməsi və quraşdırmaya xərclər də daxil olmaqla, investisiyalar qurğuların alınması və ya tikilməsini ödəyir. Bu qurğular üçün zəruri torpaq sahəsinin alınması da buraya daxil edilir.
NƏZARƏT ÜÇÜN AVADANLIQ VƏ QURĞULARA VƏ ÇĐRKLƏNMƏYƏ QARŞI XÜSUSĐ APARATLARA (ƏSA- SƏN TEXNOLOJĐ PROSESĐN TAMAM- LAYICI MƏRHƏLƏSĐNDƏ ĐSTĐFADƏ OLUNAN AVADANLIQLARA) ĐNVES- TĐSĐYALAR - fəaliyyət növü ilə bağlı, əsas məqsədi ətraf mühitin çirklənməsinin və ya digər pisləşməsinin qarşısının alınması, azaldılması və ya ləğv edilməsi hesab edilir. Ətraf mühitin vəziyyətini yaxşılaşdıran, lakin ətraf mühitin qorunması ilə bağlı olmayan fəaliyyət növləri istisna edilir. Beləliklə, ətraf mühitə əlverişli təsir edən, əsasən müəssisənin təhlükəsizliyi üçün daxili texniki tələbləri təmin edən bütün işlər istisna edilir. Bu məhdudiyyətlər əksər
hallarda “Đqtisadi fəaliyyət növləri” təsnifatının 37.00 (tullantıların emalı) siniflərində göstərilən tullantıların emalı ilə bağlı fəaliyyət növlərinə aiddir. Belə fəaliyyət növləri Đqtisadi Fəaliyyət Növləri Təsnifatının digər qruplaşmalarına daxil edilməməlidir. Đstehsalın tamamlayıcı mərhələsində istifadə olunan avadanlıqlar ətraf mühitin vəziyyətinə nəzarət etmək üçün istifadə olunan əlavə texniki qurğuları birləşdirir. Bu qurğular müstəqil fəaliyyət göstərir və ya istehsal avadanlığının bir hissəsi hesab olunur, ətraf mühitin çirklənməsini aradan qaldırır, tullantıların və ya zərərli maddələrin yayılmasının qarşısını alır və ya çirklənmənin səviyyəsini ölçür. Đnvestisiyaların həcmi,
qurğuların layihələşdirilməsi və quraşdırma xərcləri də daxil edilməklə, onların alınma qiyməti və ya qurğuların tikilməsinin dəyəri ilə hesablanır. Quraşdırma üçün lazım olan torpağın alınmasına çəkilən xərclər də həmçinin buraya
daxil edilir.
Lakin iş
yerlərində sağlamlığın təhlükəsizliyi şəraitinin yaradılması məqsədi ilə birbaşa edilmiş məsrəflər istisna olunur.
Bu investisiyaları ətraf mühitin aşağıdakı 4 və ya daha çox sahələrinə ayırmaq olar: - tullantılar; - havaya atılan zərərli maddələr; - su mühitinin qorunması; - səs-küy və vibrasiya.
əsas məqsədi ətraf mühitin çirklənməsinin qarşısının alınması, azaldılması və ya ləğv edilməsi hesab edilir. Ətraf mühitin vəziyyətini yaxşılaşdıran, lakin ətraf mühitin qorunması ilə bağlı olmayan fəaliyyət növləri istisna edilir. Beləliklə, ətraf mühitə əlverişli təsir edən, lakin əsasən müəssisənin təhlükəsizliyi üçün daxili texniki tələbləri təmin edən bütün işlər istisna edilir. Bu məhdudiyyətlər əksər hallarda Đqtisadi Fəaliyyət Növləri Təsnifatının 37.00 (tullantıların emalı) siniflərində göstərilən tullantıların emalı ilə bağlı fəaliyyət növlərinə aiddir. Belə fəaliyyət növləri Đqtisadi Fəaliyyət Növləri Təsnifatının digər qruplaşmalarına daxil edilməməlidir. Ətraf mühitin
çirklənməsinin azaldılması məqsədilə hazırlanmış qurğular, daha təmiz texnologiyanı təmin etmək üçün istifadə olunan qurğular hesab edilir. Bu məqsəd üçün istehsalın tamamlanma mərhələsində tətbiq
olunan avadanlıqdan fərqli olaraq,
daha təmiz
texnologiyanı təmin edən avadanlıqlar istehsal prosesinə inteqrallaşır (birləşir). Bununla əlaqədar olaraq, belə avadanlıqlara investisiyaya əlavə kapital xərcləri daxil edilir. Belə avadanlıqlara istehsal prosesi ilə əlaqədar olmayan ayrıca bir hissə kimi baxılmır, ona görə də ona çəkilən xərclər aşağıdakı kimi qiymətləndirilməlidir. Məsələn, ətraf mühitin qorunmasına dair hüquqi aktlara düşməyən mövcud alternativ qurğulara (və ya onların hissələrinə) çəkilən xərclərlə müqayisə yolu ilə qiymətləndirilməlidir. Mövcud avadanlığın məcburi dəyişdirilməsi hallarında bu
avadanlığın qalıq
dəyərini investisiyaya əlavə etmək lazımdır. Đş yerlərində sağlamlığın təhlükəsizliyi şəraitinin yaradılması məsrəflərini çıxmaq lazımdır. Məcburi dəyişdirilmiş mövcud avadanlığın qalıq dəyərinin məbləği aşağıdakı kimi tapılır: Mövcud avadanlığın bərpa dəyəri, vurulsun dəyişdiriləcək avadanlığın gözlənilən qalan xidmət
müddəti, bölünsün dəyişdiriləcək avadanlığın ümumi xidmət müddəti. 215
Bu investisiyaları ətraf mühitin aşağıdakı 4 və ya daha çox sahələrinə ayırmaq olar: - tullantılar; - havaya atılan zərərli maddələr; - su mühitinin qorunması; - səs-küy və vibrasiya.
qorunması üçün avadanlıqlara investisiya qoyuluşu həyata keçirildikdə əmələ gəlir. Onlara aşağıdakılar daxildir: işçilərin əmək haqqının ödənilməsi, icarə haqqı, ətraf mühitin qorunması üçün vasitə və avadanlıqların istismarı və təmiri üçün zəruri olan əmtəə və xidmətlərin (enerji, materiallar, təmir,
daşınma, məlumatların alınması, sığorta və s.) istehlakı. Lakin, bir sıra hallarda həyata keçirilən fəaliyyətlər istehsal prosesi ilə birbaşa əlaqəli olmur və işlərin əlaqələndirilməsi, tədqiqatlar, torpağın təmizlənməsi, tullantıların kənarlaşdırılması və s. kimi
ətraf mühit
üçün normal
şərtlərin dəstəklənməsi məqsədini daşıyır. Cari xərclərə eyni zamanda ətraf mühitin qorunması üçün alınmış xidmətlərin və iqtisadi vahidin öz işçi heyətindən istifadə etməklə ətraf
mühitin vəziyyətinə nəzarətin təmin edilməsinin dəyəri, həmçinin ətraf mühitə müsbət təsir göstərən, üçüncü tərəfdən alınmış əlavə xərclər də daxil edilir. Buna görə də, xərclərin ümumi məbləği bu xərclərin toplanması yolu ilə qiymətləndirilməli və “Ətraf mühitin mühafizəsi xərcləri – dövlət və iqtisadiyyatın bölməsində məlumatların toplanması metodu”na dair sorğu kitabçasında (Avrostat, Seriya 8D, 1994) göstərilmiş mənfəət çıxılmaqla göstərilməlidir. Aşağıdakı maddələr əlavə edilməlidir: Ətraf mühitin vəziyyətinə nəzarət üzrə xidmətlər: - öz işçi heyətindən istifadə etməklə və onlarının əməyinin də ödənilməsi daxil olmaqla ətraf mühitin vəziyyətinə nəzarət üzrə xidmətlərin istehsalı üçün iqtisadi vahid tərəfindən alınmış bütün əmtəə və xidmətlərin cari xərcləri; - ətraf mühitin vəziyyətinə nəzarət üzrə xidmətlərin göstərilməsi üçün üçüncü tərəfə ödəmələr; - ətraf mühitin vəziyyətinə xüsusi nəzarətlə əlaqədar olmayan fəaliyyətdə istifadə olunan əmtəə və xidmətlər (istehsal, idarəetmə, alış və marketinq, tədqiqat və s.); - xammal və ya köməkçi material və yaxud digər əmək əşyaları (yalnız əlavə xərclər daxil edilir) qismində istifadə olunan, ətraf mühit üçün nisbətən təhlükəsiz olan məhsullara çəkilən cari xərclər; - şəxsi istehlak üçün (bir qayda olaraq, əmtəə vahidinin yüksək olmayan dəyəri ilə və müntəzəm əsasda əvəz edilən) nəzərdə tutulmayan maddi əmtəələrin dəyərinə müvafiq əmtəələrin tam dəyəri və məhsulların əvəz edilməsi üçün yararlı olan əlavə xərclər daxil edilir. Aşağıdakı maddələr əlavə edilməməlidir: - amortizasiya; - faizlər; - ətraf mühitlə əlaqədar qəbul edilmiş qaydaların pozulmasına görə cərimələr və ya ətraf mühitə vurulan ziyana görə üçüncü tərəfə ödənilən kompensasiya və oxşar xərclər. Bu investisiyalar ətraf mühitin müxtəlif mühafizə sahələrinə aid olan dörd və ya daha çox hissələrə bölünə bilər: - tullantılar; - atmosferə atılan zərərli tullantılar; - su mühitinin qorunması; - səs-küy və vibrasiya.
Yüklə 17,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|