A. M. Vəliyev Elmi redaktorlar: R. A. Səlimov, S. A. Sadıqova, T.Ə. Paşayev
Yüklə 17,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- FĐLLĐPS ƏYRĐSĐ
- FOB (FRANKO-BORT)
- FRANÇAYZĐNQ ZƏNCĐRĐNĐN VƏ YA ALICI QRUPUNUN MAL GÖNDƏRƏNĐ
- FRANKO ZONASI (GÖMRÜKSÜZ TĐCARƏT ZONASI) VƏ FRANKO
- FRANŞĐZ (LĐSENZĐYA, HÜQUQ) - (I)
|
FĐLĐAL – hüquqi şəxsin olduğu yerdən kənarda yerləşən və onun funksiyalarının hamısını və ya bir
hissəsini, o cümlədən nümayəndəlik funksiyalarını həyata keçirən ayrıca bölmədir. Filialların rəhbərləri hüquqi şəxs tərəfindən təyin edilir və onun etibarnaməsi əsasında fəaliyyət göstərir.
– iqtisadi nəzəriyyədə inflyasiyanın səviyyəsi ilə işsizliyin səviyyəsi arasında qarşılıqlı əlaqəni göstərən əyridir. 1958- ci ildə onu ilk dəfə təsvir edən Avstraliya iqtisadçısı A.V.Fillipsin adından götürülmüşdür. Absis oxu üzrə faizlə işsizliyin səviyyəsi, ordinat oxu üzrə isə inflyasiyanın illik artımını əks etdirilir. Fillips
əyrisinə uyğun
olaraq, inflyasiyanın yüksək səviyyəsi bazar iqtisadiyyatında işsizliyin yüksək səviyyəsi ilə müşahidə olunur və əksinə. FĐZĐKĐ ŞƏXS – (I) – a) hüquqi şəxs statusu yaratmadan mülki
hüquq münasibətlərinin iştirakçısı olan vətəndaşdır (mülki hüquq və öhdəlikləri daşıyan vətəndaşdır). Fiziki şəxs iqtisadi aktivlərə malik ola bilər, sazişlər bağlaya bilər, öhdəliklərinə görə cavabdeh ola bilər; b) hüquq münasibətlərində öz adından iştirak edən
224
insan fərdidir. Azərbaycan Respublikasında bütün vətəndaşlar, Azərbaycan Respublikasının ərazisində daimi yaşayan və ya müvəqqəti qalan əcnəbilər və vətəndaşlığı olmayan şəxslər fiziki şəxslərdir.
edən hüquqlar verilmiş adamları qeyd etmək üçün qanunvericilikdə və müxtəlif inzibati idarələrdə istifadə edilir.
onun dəyəri, daşınma xərcləri və müəyyən edilmiş limanda əmtəənin yüklənmə xərclərinin daxil edildiyi halda çatdırılma şərtləridir. FOND BAZARI – maliyyə bazarının qiymətli kağızlarla əməliyyatlar həyata keçirilən bir hissəsidir (“Qiymətli kağızlar bazarı”na bax). Emitentlər tərəfindən qiymətli kağızların ilkin yerləşdirilməsi ilkin fond bazarına aid edilir, qiymətli kağızların alqı-satqısı üzrə sonrakı əməliyyatlar təkrar fond
bazarını yaradır. Đştirakçıları fond birjaları, əmtəə və valyuta birjalarının fond şöbələri hesab edilən birja fond bazarı, qiymətli kağızlarla əməliyyatlar həyata keçirən investisiya fondları, bankları, broker firmaları və digər təşkilatların iştirakçısı olduğu qeyri-birja fond bazarlarından fərqləndirilir. Fond bazarlarında daima və fəal ticarət aparılan qiymətli kağızlara hazırkı
dövrdə dövlət, qısamüddətli istiqraz vərəqələrini, xəzinədarlıq öhdəliklərini, özəlləşdirilmiş müəssisələrin
təsdiq
edən müəyyən
forma və
rekvizit sənədləridir, yalnız bu, sənədlərin təqdim edilməsi ilə mülkiyyət hüquqlarını həyata keçirmək və vermək mümkün olar. FOND VASĐTƏÇĐSĐ – fond bazarında vasitəçidir; adətən bu, broker (və ya diler) firmasıdır. Fond vasitəçisi kimi çox vaxt kommersiya bankları və maliyyə şirkətləri iştirak edirlər.
– əsas vasitələrin dəyərinin bu vasitələrin köməyi ilə buraxılmış illik məhsul miqdarına bölünməsindən alınan
qiymətə bərabərdir. Əsas vəsaitlərin istifadə edilməsi səmərəliliyinin əks göstəricisi fondverimi adlanır.
kreditinə transformasiya formasıdır. Forfeter (alıcı) kimi, adətən bank, satıcı kimi isə ixracatçı iştirak edir, hansı ki, nağd vəsaitlərin çıxardılması, özünün likvidliyinin yaxşılaşdırılması, kredit riskinin aşağı salınması və öz balansının debitor borc hissəsindən azad edilməsi məqsədi ilə hesablaşma sənədlərini inkassa edir. FORMAL PARAMETR – alqoritmin (proqramın) standart sahəsinin tərtibi üçün istifadə olunan şərti dəyişən kəmiyyətdir.
göstərilmiş daşıyıcıya çatdıracaqdır mənasını daşıyır. Bundan başqa, satıcı göstərilmiş təyinat məntəqəsinə qədər malın daşınması ilə bağlı xərcləri ödəməlidir. Bu üsul
ilə malın
çatdırılmasına qədər alıcı malın itkisi və ya korlanması məsuliyyətini, həmçinin digər xərcləri öz öhdəsinə götürür. Lakin CĐP şərtinə əsasən, satıcının üzərinə, həmçinin daşınma zamanı malın itkisi və korlanması təhlükəsinə qarşı sığortanın alınması öhdəliyi alıcının xeyrinə olur. Beləliklə, satıcı sığorta müqaviləsi bağlayır və sığorta haqlarını ödəyir. Alıcı nəzərə almalıdır ki, CĐP şərtinə əsasən,
satıcıdan yalnız
minimum ödəmələrlə sığortanın təmin edilməsi tələb olunur. Əgər alıcı daha böyük ödənişli sığorta istəyərsə, o zaman o bu barədə ya satıcı ilə xüsusi olaraq razılığa gəlməlidir, ya da özü əlavə sığorta müqaviləsinin bağlanması üzrə
tədbirlər görməlidir. “Daşıyıcı” sözü altında daşınma müqaviləsi əsasında dəmir yolu, avtomobil, hava, dəniz və daxili su nəqliyyatı və ya bu nəqliyyat növləri ilə birlikdə daşınmanı özü təmin etmək və ya təşkil etmək öhdəliyini üzərinə götürmüş hər hansı şəxs nəzərdə tutulur. Razılaşdırılmış təyinat məntəqəsinə bir neçə daşıyıcı tərəfindən daşınmanın həyata keçirilməsi halında məsuliyyətin keçidi malın onlardan birincisinə təhvil verilməsi anında baş verir. CĐP şərtində tələb olunur ki, malın ixrac gömrük rəsmiləşdirilməsini satıcı yerinə yetirsin. Bu termin, qarışıq daşınmalar da daxil olmaqla, hər hansı nəqliyyat növü ilə malın daşınması zamanı tətbiq edilə bilər.
tərəfindən kiçik müəssisələrlə, sahibkarlarla (françayzi) françayzer adından fəaliyyət göstərmək hüququ verən müqavilə əsasında həyata keçirilən iri və kiçik sahibkarlığın qarışıq formasıdır. Bu zaman kiçik müəssisə öz sahibkarlıq fəaliyyətini yalnız
françayzerin müəyyən etdiyi formada, vaxtda və yerdə həyata keçirir. Françayzer isə françayzinqi mallar və
225
texnologiyalar ilə təmin edir, habelə onun sahibkarlıq fəaliyyətinə hərtərəfli kömək göstərir.
satıcılardan biri) hesab edilən və franşizə dair sazişə və yaxud alıcı qrupuna üzv olması haqqında kontrakta malik olan və bu qrupa malların çatdırılmasına cavabdeh olan
müəssisələrə aiddir. Françayzinq - bir müəssisənin müəyyən qədər haqq ödənilməklə bəzi xüsusi şəraitlərdə istifadə edilməsi üçün təyin edilmiş simvolla xarakterizə olunan ticarət markasının digərinə verilməsi üzrə müqavilə ilə əlaqədar iki müstəqil müəssisə arasında əməkdaşlıq sistemidir. Eyni zamanda, françayzinq qeyd olunan markadan istifadə etməyə imkan verən yardım və müntəzəm xidmətlərə təminat verir. Alıcı qrupu – ayrı-ayrı müəssisələrin müstəqil əldə edə biləcəyinə nisbətən, malgöndərənlərdən daha səmərəli şərtlər əldə etmək məqsədilə yaradılmış müəssisələr qrupudur. FRANKO BORT (…yükləmə limanının adı), FOB (Free On Board (... named port of shipment)) – bu terminin mənası odur ki, mal göstərilmiş yükləmə limanında gəminin məhəccərindən keçdikdə, satıcı daşınma üzrə öz öhdəliyini yerinə yetirmiş olur. Bu andan etibarən malların itkisi və ya korlanması üzrə bütün xərcləri və zərərləri alıcı ödəyir. FOB şərtində tələb
olunur ki,
malın ixrac
gömrük rəsmiləşdirilməsini satıcı yerinə yetirsin. Bu termin yalnız dəniz və ya daxili su nəqliyyatı ilə malın daşınması zamanı tətbiq edilə bilər. Əgər tərəflər malı gəminin məhəccərindən keçirmək niyyətində deyillərsə, o zaman FCA termini tətbiq edilməlidir.
mənası
odur ki,
satıcı malı
gömrük rəsmiləşdirilməsindən keçirdikdən sonra, alıcı tərəfindən təyin
olunmuş daşıyıcıya, razılaşdırılmış yerə çatdıracaqdır. Çatdırılma yerinin seçilməsi həmin yerdə malın yüklənməsi və boşaldılması üzrə öhdəliklərə təsir edir. Əgər çatdırılma satıcının binasında həyata keçirilirsə, o zaman satıcı yüklənməyə görə cavabdehlik daşıyır. Əgər çatdırılma digər yerdə həyata keçirilirsə, o zaman satıcı malın yüklənməsinə görə cavabdehlik daşımır. Bu termin, qarışıq daşımalar da daxil olmaqla, hər hansı nəqliyyat növü ilə daşınma zamanı istifadə edilə bilər. «Daşıyıcı» sözü altında daşınma müqaviləsi əsasında dəmir yolu, avtomobil, hava, dəniz və daxili su nəqliyyatı və ya bu nəqliyyat növləri ilə birlikdə daşınmanı həyata keçirmək və ya təmin etmək öhdəliyini üzərinə götürmüş hər hansı şəxs nəzərdə tutulur. Əgər alıcı daşıyıcı olmayan digər şəxsə malın qəbul edilməsini etibar edirsə, o zaman satıcı malın çatdırılması üzrə öz öhdəliyini malın həmin şəxsə verilməsi zamanından etibarən yerinə yetirmiş hesab edilir.
üzrə nəqliyyat xərclərinin istehlakçı tərəfindən ödənilməsindən asılı
olaraq, qiymətlərin təsnifləşdirilməsini əks
etdirir. Əmtəələrin çatdırılmasının son məntəqəsinin (vaqon, anbar, gəmilərin bortu, dəmir yol stansiyası və s.) göstərilməsi ilə əlaqədə tətbiq edilir. Franko- stansiya göndərmə qiymətində əmtəə alıcıya onun istehsal olunduğu yerdə satılır və alıcı təyinat yerinədək məhsulun daşınması üzrə bütün faktiki xərcləri ödəyir;
franko-stansiya təyinat
qiymətində istehlakçıların yerləşdiyi yerdən asılı olmayaraq, onların hamısı üçün vahid qiymət formalaşdırılır. Ona bütün daşımalar üzrə orta tarif və məsafə üzrə hesablanan nəqliyyat xərclərinin eyni məbləği daxil edilir. Beynəlxalq ticarətdə daşınmalar üzrə xərclərin ödənilməsi qaydaları göndərmələrin bazis şərtləri ilə müəyyənləşdirilir və 13 variantı özündə birləşdirir ki, bunlar da mal göndərənlərin və alıcıların xərclərinin həcmi və nəqliyyatın növünə görə fərqləndirilir.
satıcı malı öz müəssisəsində və ya digər göstərilmiş yerdə alıcıya təhvil verdiyi andan öhdəliyini yerinə yetirmiş olur (məsələn, zavodda, fabrikdə, anbarda və s.). Satıcı malın nəqliyyat vasitəsinə yüklənməsinə və
ixrac gömrük
rəsmiləşdirilməsinə cavabdehlik daşımır. Beləliklə, bu termin satıcının üzərinə minimum öhdəliklər qoyur və alıcı malın satıcı-müəssisədən təyinat yerinə qədər daşınması ilə əlaqədar bütün riskləri və xərcləri özü çəkir. Lakin tərəflər göndərilmə yerində malın yüklənməsi üzrə öhdəliyin satıcının öz üzərinə götürməsini və belə yükləmə üçün bütün riskləri və xərcləri çəkməsini istəyirlərsə, o zaman bu, alqı-satqı müqaviləsinə müvafiq əlavədə dəqiq qeyd edilməlidir. Alıcı ixracat formallıqlarını birbaşa və ya qismən yerinə yetirmək iqtidarında olmadığı zaman, bu termin tətbiq edilə bilməz. Bu halda FCA (franko daşıyıcı) termini tətbiq edilməlidir, bir şərtlə ki, satıcı malın yüklənməsi üçün təhlükəsizliyə və xərclərin çəkilməsinə razı olsun. 226
FRANKO ZONASI (GÖMRÜKSÜZ TĐCARƏT ZONASI) VƏ FRANKO- ANBARLAR - bir qayda olaraq, gömrük ərazisinin hissəsi və ya onun ərazisində yerləşən yer hesab edilir. Onlar qalan hissədən ayrılmış şəkildə olurlar. Mallara idxal rüsumlarının tutulması və qeyri-gömrük ərazisində olan əmtəələr kimi, ticarət idxalı siyasəti tədbirlərinin tətbiqi nöqteyi-nəzərindən baxılır.
franşiz
haqqında Avropa Birliyinin Nizamnaməsinə uyğun
olaraq, müqavilə əsasında müəyyənləşdirilmiş pərakəndə ticarətçilərlə mal göndərənlərin (mal və xidmət istehsalçılarının və ya topdansatış ticarətçilərin) əlaqələrini özündə əks etdirir. Pərakəndə ticarətçi öz maliyyə qoyuluşuna cavab olaraq, texniki köməkdən istifadə edilməsində və adətən, mal göndərənin məhdud
miqdarda yaydığı
malların göndərilməsində üstünlük hüququ
qazanır. Pərakəndə ticarətçi mal göndərən tərəfindən strateji planların qəbul edilməsində iştirak edə bilməz.
Məqsədindən asılı olaraq, franşizlər bir neçə növə bölünə bilər: sənaye franşizası əmtəə istehsalına, ticarət franşizası əmtəələrlə ticarətə və xidmət franşizası xidmət göstərilməsinə aiddir.
müəssisənin və ya yerli vahidin istismar (istifadə) formasıdır. O, texnologiya, ticarət və idarəetmə sahəsində zəruri yardımın göstərilməsi ilə xüsusi texnoloji proseslərlə məşğul olan, “lisenziar” adlanan bir müəssisənin orijinal firma nişanından istifadə lisenziyasının “lisenziat” adlanan digər müəssisəyə verməsi ilə ifadə olunur. Lisenziar buna görə lisenziya haqqı alır və müəssisənin kapitalında iştirak hüququna malik olur. Lisenziat öz investisiyalarına görə tam məsuliyyət daşıyır.
firmaların adları, patentlər, nou-haularla ticarət növləridir (icarələr, lisenziyalaşdırma).
Franşizinq iki müxtəlif müəssisə arasında müqavilə əsasında əməkdaşlıq sistemi hesab edilir. Belə ki, bu müqavilə ilə bu müəssisələrdən biri icarə haqqını, dəqiq müəyyən edilmiş şərtlərlə öz ticarət nişanını və ticarət simvolunu digərinə verir, həmçinin icarə edilmiş ticarət nişanından daha səmərəli istifadə üçün təyin edilmiş yardıma və müntəzəm xidmətlərin təmin edilməsinə zəmanət verir.
istehsalçısının turizm məhsulunun reallaşdırılması üzərində olan hüquq və imtiyazlarının ötürülməsi müqaviləsidir. Bu zaman franşiza verənin ticarət markasının istifadə edilməsi xidmətin keyfiyyətinin təminatı kimi çıxış edir.
daxilində ixtiraçıya, müəllifə və yaxud patent, lisenziya, əmtəə nişanı, texnoloji proseslərdən istifadə, yaxud ədəbi və ya bədii əsərlərə sahib olma, yaxud franşiz sahibinə verilmiş hüququn qorunmasının təmin edilməsi ilə əlaqədar xərclərdir.
– elm
və texnika göstəriciləri üzrə Đqtisadi Əməkdaşlıq və Đnkişaf Təşkilatının (ĐƏĐT) Milli ekspert qrupu tərəfindən hazırlanmış elmi tədqiqatlar və işləmələr statistikası üzrə
ĐƏĐT-in rəsmi
tövsiyələrdir. Tövsiyələrin birinci versiyası, ĐƏĐT- ə üzv olan
ölkələrdə elmi axtarış və tədqiqatların statistik müayinəsinin keçirilməsinin yeganə üsulu kimi, ĐƏĐT-in Milli ekspert qrupunun 1963-cü ilin iyun ayında Đtaliyanın Fraskati şəhərində keçirilən müşavirəsində qəbul edilmiş və tövsiyə şəhərin adı ilə adlandırılmışdır. Həmin andan belə müayinələr müntəzəm xarakter almışdır; onlardan nəinki milli qiymətləndirmənin bazası kimi, həm də elmi axtarış və tədqiqatlara çəkilən xərclər və heyətin göstəricilərinin beynəlxalq müqayisəsi, onların təşkilinin müqayisəli təhlili və elmi- texniki siyasətinin maliyyələşdirilməsində baza kimi istifadə olunur. Fraskati dərsliyi özündə elmin inkişafı haqqında statistik məlumatların yığılması, işlənməsi və
təhlilinə dair
ümumiləşdirilmiş çoxillik beynəlxalq təcrübəni tam əks etdirir. 1980-ci illərin sonlarından o, elmi tədqiqat və işləmələr statistikası üzrə əsas beynəlxalq standart olmuşdur ki, buna da ĐƏĐT-in müxtəlif təşəbbüsləri, o cümlədən keçid iqtisadiyyatlı Avropa ölkələri və ĐƏĐT-ə üzv olmayan ölkələr üçün seminarların təşkili səbəb olmuşdur. Elmi tədqiqatların və işləmələrin təşkilində milli və beynəlxalq səviyyədə elmi- texniki siyasətin strategiyasında dəyişikliklərlə, həmçinin beynəlxalq statistik standartlara (Milli
227
yenidən baxılması, üzv-ölkələrdə praktiki təcrübənin toplanması ilə əlaqədar Fraskati dərsliyi dövri olaraq dəqiqləşdirilir. Fraskati dərsliyinin axırıncı, beşinci redaksiyası 1993-cü ildə qəbul edilmiş və ingilis və fransız dillərində 1994-cü ildə nəşr edilmişdir. O, elmi tədqiqatlara və
işləmələrə, institusional və funksional təsnifatlar sisteminə, elmi tədqiqatlarla və işləmələrlə məşğul olan heyətin sayının və bu məqsəd üçün xərclərin ölçülməsinə yanaşmalara, müayinələrin aparılması üsullarına, elmi tədqiqatların və işləmələrin büdcə təxsisatlarının qiymətləndirilməsi və təhlili üzrə tövsiyələrə, deflyatorların və valyuta
prioritetlərinin hesablanmasına aid olan əsas anlayışları müəyyən edir. Fraskati dərsliyinin inkişaf ideyası üzrə ayrı- ayrı spesifik problemlərə dair silsilə beynəlxalq standartlar hazırlanmışdır (“Elm və innovasiya
onların dairəsi daima genişlənir. FRĐKSĐON ĐŞSĐZLĐK – (“Đşsizlik”ə bax). FUNDAMENTAL TƏDQĐQATLARA XƏRCLƏR – yalnız fundamental tədqiqatların aparılmasında aşkar olunmuş faktlara ümumi qanunların (qrafik təsvirlərin və izahedici tezislərin) tətbiqi məqsədi ilə aparılan fiziki və təbii xüsusiyyətlərin, strukturların və hadisələrin təhlili üçün ayrılan xərclərdir.
tərəfindən həyata keçirilən fəaliyyətin tədqiqinə xidmət edir. Belə ki, fəaliyyətin bir sıra növləri hesab-fakturada əks olunmur, statistik məqsədlər üçün məlumatların normal qeydiyyatı və ölçülməsi olmur və bu da onlardan istehsalın təhlilində və sahələr üzrə təhlildə istifadəyə imkan vermir. Funksional təhlil iqtisadi hesablarda əks olunan və olunmayan bütün fəaliyyət növlərinin tədqiqatına aiddir. Müəssisələr statistikasında aşağıdakı funksiyalar fərqləndirilir: istehsal, tədarük, elmi-tədqiqat və təcrübə konstruksiya işləri, satış və marketinq, inzibatçılıq, mühasibat uçotu, idarəetmə, nəqliyyat (daxili), təmir, ticarət və s. Bu funksiyalar köməkçi fəaliyyət (müəssisə daxilində digər fəaliyyət növlərinin həyata keçirilməsini mümkün etmək üçün göstərilən xidmət növləri) kimi olduqda, adətən hesablarda əks etdirilmir. Funksiyalar üzrə təhlilin digər tərifi bu və ya digər tələbatın ödənilməsi ilə bağlı olan istehsal fəaliyyətinin bütün növlərini özündə birləşdirir. Aşağıda göstərilən funksiyaları fərqləndirmək olar: təhsil, müdafiə, mənzil tikintisi, geyim istehsalı, marketinq, nəqliyyat, mühasibat uçotu, ticarət və s. Buna görə də, funksiyalar üzrə təhlil çoxsaylı sahə bölmələrini əhatə edə bilir. Bu təhlilin məqsədi istehlakın ödənilməsini nəzərə almaqdan ibarətdir, məsələn, təhsil müxtəlif sahə bölmələri tərəfindən təmin edilir. Funksional təhlil bir sıra xüsusi təsnifatların yaradılmasına səbəb olmuşdur: məqsədlər üzrə fərdi istehlaka xərclərin, ev təsərrüfatı xərclərinin, dövlət idarəetmə orqanlarının, dövlət idarəetmə xərclərinin təhlili təsnifatlarının.
Yüklə 17,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|