A. M. Vəliyev Elmi redaktorlar: R. A. Səlimov, S. A. Sadıqova, T.Ə. Paşayev
Yüklə 17,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
PROQRAM TƏMĐNATININ DÜZLÜYÜ – proqram təminatının istifadəçinin və standartların tələblərinə uyğunluğunun xarakteristikasıdır. Dəqiq spesifikasiyaya və bu tələblərə proqramı hazırlayanlar tərəfindən əməl
edilməsinə əsaslanır.
saxlanmasına görə proqram
təminatının xüsusiyyətidir. Nasazlıq nəticəsində proqramın yerinə yetirilməsində meydana çıxan səhvlərlə xarakterizə olunur. Səhvlər həm tapşırığın yerinə yetirilməsində müəyyənləşdirilmiş ardıcıllığın pozulması (proqramın işinin pozulması) kimi, həm də maşının müxtəlif əməliyyatları düzgün yerinə yetirməməsi və ya EHM-in yaddaşında saxlanan məlumatların təhrifi kimi meydana çıxa bilər. Sıradan çıxmanın son nəticəsi çıxış məlumatlarının təhrif edilməsinə və ya proqramın “daim eyni yerdə təkrarlanmasına” səbəb olur.
– hesablama prosesində dəfələrlə istifadə olunan proqram bölmələridir.
qeyri-ənənəvi təsvirinə görə
proqramların yenilənməsidir. Proqram generatoru istifadəçi tərəfindən verilmiş tapşırığın parametrlərini, massivlərin strukturunu, hesablama ehtiyatlarını təhlil edir və konkret tətbiq üçün işçi proqramını formalaşdırır. Hər bir proqram generatoru proqram kitabxanası ilə əlaqəlidir.
SAZLANMASI – verilmiş alqoritmə və qoyulmuş məqsədlərə uyğun olaraq, proqramda səhvlərin müəyyən edilməsi və aradan
qaldırılması, elektron hesablama maşınlarında düzgün işləməsi faktının müəyyənləşdirilməsi prosesidir. Sərbəst
proqramların sazlanması hesabi əməliyyatların düzgünlüyünün yoxlanmasının aparılmasına, şərti keçid əmrlərinin idarə edilməsinə, modifikasiya əmrlərinin yerinə yetirilməsinə imkan verir. Sərbəst proqramların sazlanması avtomatik və yarım avtomatik rejimdə həyata keçirilir. Yarım avtomatik rejimdə
proqramçı nəticələrin yoxlanması və düzəlişlərin daxil edilməsi üçün sazlanmış proqramın yerinə
yetirilməsinin kəsişmə nöqtəsini nəzərdə tutur. Avtomatik rejimdə proqramın sazlanması xüsusi sazlanmış proqramlarla həyata keçirilir.
ayrılmış yaddaş sahəsində yerləşdirilməsi məqsədi ilə proqramların ayrı-ayrı hissələrə (seqmentlərə) bölünməsidir.
EHM-də bir dildə yaradılmış proqramın, mənaca dəyişmədən maşın koduna keçirilmə prosesidir.
- komandaların ardıcıllığının xüsusi işarələrlə yazılmasından ibarət olan, bu əməliyyatlarda iştirak edən zəruri kodları, obyektləri göstərən vəzifələrin EHM-də həlli üçün hazırlıq prosesidir. Komandaların özlərinin ardıcıllığı alqoritmdən asılı olaraq
541
müəyyənləşdirilir. Proqramlaşdırma prosesi aşağıdakı mərhələlərdən ibarətdir: qoyulmuş vəzifələrin riyazi
ifadə olunması (formalaşdırılması), həlli metodunun seçilməsi, tapşırığın alqoritmik təsviri, alqoritmin proqramlaşdırma dilində təsviri (proqramların işlənməsi) və proqramlaşdırma dilinin maşın dilinə çevrilməsi.
DĐLĐ
– proqramların təsvir edilməsi üçün yaradılan süni dildir.
Konstruksiyaların yazılışını müəyyənləşdirən qaydalar çoxluğudur - əlifba ilə, sintaksislə və semantika ilə verilir.
in işinin keyfiyyət göstəricisinin verilən və ya maksimum yol
verilə bilən
qiymətdən kənarlaşmasının xarakteristikasıdır. Xətanın
aşağıdakı növləri fərqləndirilir: hesabi, məntiqi, göstəricilərə müraciət xətası, EHM-in yaddaşı səviyyəsi arasında göstəricilərin mübadiləsi xətası və s. Proqram təminatının hazırlanmasının mərhələliyi xüsusiyyət, layihələndirmə,
xətalarının əmələ gəlməsinə şərait yaradır.
müəyyən avadanlıqlarda bu dillərdən istifadəyə xidmət edən müvafiq translyator və proqramların proqramlaşdırma dillərinin məcmusudur.
və səyahətin məqsədinə optimal şəkildə cavab verən normativlərə uyğun həcmdə xidmətlər kompleksinin turistlərə təqdim edilməsidir. Eyni zamanda, bu xidmətlər kompleksi rekreasiya tələbatlarına müvafiq olaraq məzmunlu fəaliyyəti təmin etməlidir.
- hesab
və məntiqi
əməliyyatların, proqramların yerinə yetirilməsi proseslərini idarə edən
qurğudur. Fərdi
kompüterlərin əsasını prosessor və yaddaş bloku təşkil edir. Prosessor hesab-məntiq qurğusundan və idarə qurğusundan ibarətdir. Đdarə qurğusu proqramdakı əmrləri qəbul edir və onların yerinə yetirilməsini təşkil edir. Hesab-məntiq qurğusu isə hesablama əməllərini yerinə yetirir. Prosessorun sürəti takt tezliyi, saniyədə taktların sayı, yəni saniyədə əməliyyatların sayı ilə təyin edilir.
ĐNTERVAL
(yunan. prótos – birinci və genetikos – doğan) – nikaha daxil olma ilə birinci uşağın doğulması arasında vaxt intervalıdır. Demoqrafiyada nəsil üçün, adətən qadınların nəsli üçün orta hesabla müəyyən edilir. Bir qayda olaraq o 9 aydan az olmur. 9 aydan az olan müddət ya nikahdan əvvəl hamilə olduğunu, ya da vaxtından əvvəl doğumu sübut edir.
Protogenetik intervalın hesablanması zamanı nikah bağlama tarixi kimi hansı tarixin qəbul olunmasının əhəmiyyəti var – nikah həyatının faktiki
başlanması, yaxud
nikahın hüquqi
rəsmiləşdirilməsi anı. Protogenetik intervalın təhlili anamnestik müayinələrin materialları üzrə intergenetik intervallarla yanaşı həyata keçirilir. Protogenetik interval uşaq
doğumunun tənzimləmə prosesini əks etdirir. Yuxarı yaşlarda protogenetik interval artır. Bu, uşaq doğumunun tənzimlənməsinin güclənməsi ilə, həm də yaş artdıqca qadınlarda nəsilvermə qabiliyyətinin bir qədər aşağı düşməsi ilə bağlıdır. Protogenetik intervalın dəyişməsi hipotetik nəsil üçün doğum göstəricilərinə əks təsir göstərir: protogenetik interval artıqda – aşağı düşür, azaldıqda – artır.
lokal şəbəkəsi vasitəsilə şəxslərə və ya təşkilatlara xüsusi ödəniş hesabına internetə qoşulmanı təmin edən xüsusi lisenziyaya malik firmadır. PUL – 1) bütün digər əmtəələrin ümumi qəbul edilmiş dəyər formasını əks etdirən, ümumi ekvivalent rolunu yerinə yetirən xüsusi əmtəədir. Kağız pul, sikkə, bank hesablarındakı qalıqlar formasında çıxış edir; 2) hər hansı xüsusi vəzifənin (tapşırığın) həll edilməsi üçün iqtisadi agentlər arasında bağlanan saziş formalarından biridir. Belə saziş zamanı gəlir ümumi fonda daxil olur və pul iştirakçıları tərəfindən əvvəlcədən müəyyən
edilmiş kvotalara uyğun olaraq
bölüşdürülür. Pulun funksiyaları aşağıdakılardan ibarətdir: dəyər ölçüsü, tədavül vasitəsi, yığım və qənaət (saxlama) vasitəsi, ödəmə vasitəsi, dünya pulu.
PUL VASĐTƏLƏRĐ – məsrəflərin xüsusi maddələrini (faiz tarifi üzrə risk, valyuta mübadiləsi ilə bağlı risklər və s.) və ya alver əməliyyatlarının maliyyələşdirilməsini ödəmək üçün maliyyə vasitəsidir. Onlar əməliyyatların etibarlılığına və pula çevrilə bilmə qabiliyyətinə zəmanət olmaqla və ya zəmanət olmamaqla bazarda sərbəst dövr edə bilərlər.
– pul kütləsinin həcm və strukturu göstəricisidir. Pul və pul vəsaitlərinin bir-birindən likvidlik səviyyəsinə, yəni tez bir
542
zamanda nağd pula çevrilə bilmək imkanlarına görə fərqlənən növləridir. Müxtəlif ölkələrdə pul aqreqatlarının tərkibi müxtəlif olur.
BARATLARI - idarə,
müəssisə, təşkilatların ünvanına göndərilən pul baratları, əmək haqqı və müavinətlərin ümumi həcmini xarakterizə edir. Respublika daxili və beynəlxalq göndərmələr, həmçinin daxil olmuş
pul baratlarının sayı və ümumi məbləği daxildir.
dövriyyə kapitalının, bankların, dövlətin, ayrı-ayrı hüquqi və
fiziki şəxslərin qısamüddətli ehtiyatlarının hərəkətinə xidmət edən, əsasən qısamüddətli (1 gündən 1 ilədək olan müddətdə) depozit-borc əməliyyatlarını həyata keçirən borc kapitalı bazarının hissəsidir. Beynəlxalq valyuta- kredit münasibətlərinin inkişafı ilə əlaqədar olaraq beynəlxalq pul bazarı formalaşdırılmışdır ki, bunun da əsas tərkib hissələrindən biri Avropa bazarıdır. Pul bazarının əməliyyat vasitələri – xəzinə
və kommersiya vekselləri, depozit
sertifikatları, bank akseptləri və digər hesablaşma vasitələrindən ibarətdir. Kredit
mexanizmi vasitəsilə pul bazarında maksimum qısa müddətlərə iri əməliyyatlar həyata keçirilir.
– pul kütləsinin müstəqil komponentidir. Özündə M0 aqreqatını (tədavüldə olan nağd pulları) üstəgəl bankların kassalarında olan pul vasitələri, Mərkəzi Bankda kommersiya banklarının məcburi ehtiyatları və Mərkəzi Bankda onların müxbir hesablarında olan vəsaitləri birləşdirir. Pul bazası statistikada ənənəvi olaraq “N” hərfi ilə (məcmu pul kütləsi M3-dən fərqli olaraq) ifadə edilir. Pul bazası ümumi pul kütləsinə müəyyənedici təsir göstərir.
–
transferin xüsusi halıdır, bu zaman nağd pullar və ya əmanətlər bir vahiddən digərinə, hər hansı bir ekvivalent almadan, təmənnasız köçürülür, məsələn, ödənilən pensiyalar, təqaüdlər və s.
– pul tədavülünün qaydaya salınması və möhkəmləndirilməsi məqsədilə həyata keçirilən, pul sistemlərinin tam və yaxud qismən dəyişdirilməsidir. Pul islahatı ölkənin iqtisadi vəziyyətindən, milli valyutanın qiymətdən düşmə dərəcəsindən, dövlətin siyasətindən asılı olaraq müxtəlif metodlarla həyata keçirilir. Belə formalara valyutaların denominasiyası, köhnə pul vahidinin əvəzinə yeni pul vahidinin (və ya köhnə pul vahidi ilə paralel) tədavülə buraxılması, milli valyutanın devalvasiyası və revalvasiyası, ayrı- ayrı pul nişanlarının yeni nümunələrlə əvəz edilməsi və s. aid edilir. Azərbaycanda pul islahatı denominasiya formasında 2006-cı ilin yanvar ayının 1-dən
həyata keçirilmişdir (“Denominasiya”ya bax).
– müəyyən tarixə və ya müəyyən dövr ərzində pulun hərəkətinin kəmiyyət xarakteristikasıdır. Tədavülə buraxılan kağız pulların (əsginasların) və metal sikkələrin cəmidir. Beynəlxalq statistikada (BMT) pul kütləsinin cəmində nağd pullardan başqa, həmçinin depozit pullar da nəzərə alınır. Beynəlxalq Valyuta Fondu bütün ölkələr üçün ümumi olan M1 göstəricisini (nağd pullar və çek kitabçalarındakı əmanətlərin bütün növləri) və daha geniş göstərici olan “kvazipul”u (təcili və əmanət bank hesablarını və bazarda dövr edən daha çox pula çevrilə bilən maliyyə vasitələrini) hesablayır. ABŞ-da və Đtaliyada pul kütləsi 4 əsas göstəriciyə, Đngiltərədə 5 göstəriciyə, Đsveçrə və Almaniyada 3 göstəriciyə, Fransada isə 10 göstəriciyə bölünür. PUL KÜTLƏSĐ AQREQATLARI - pul tədavülünün tənzimlənməsi məqsədilə onun öyrənilməsinə yönəldilən pul kütləsinin həcmini və strukturunu əks etdirən göstəricilərdir. Məcmu pul kütləsi pul kütləsi aqreqatlarından ibarətdir: - M0= bank sistemindən kənar nağd pul; - M1=M0+ kommersiya banklarında əhalinin və müəssisələrin depozitləri; - tələbli əmanət banklarında əhalinin depozitləri; - müəssisə, təşkilat və vətəndaşların hesablaşma, cari və xüsusi hesablarındakı vəsaitləri; - M2=M1+ əmanət banklarında müddətli əmanətlər; - M3=M2+ bankların depozit sertifikatları; dövlət istiqraz vərəqələri; - bankların və dövlətin digər qiymətli kağızları.
MULTĐPLĐKATORU – bank
ehtiyatlarının artması hesabına dövriyyədə olan pul kütləsinin artırılmasına xidmət edən əmsaldır. Aşağıdakı əmsalla hesablanır:
M2 / H = (C + D) / (C + R) = (C / D + 1) / (C / D + R / D),
Burada M2 – tədavüldə olan pul kütləsi; H – pul bazası; C – nağd pul; D – depozitlər; R – kommersiya banklarının ehtiyatlarıdır. Pul multiplikatorunun son (maksimum mümkün olan) həddi kommersiya bankları üçün Mərkəzi Bank tərəfindən müəyyən edilmiş məcburi ehtiyatların əks tariflərinə bərabərdir. Pul kütləsinin dinamikasına nəzarət etmək,
543
kommersiya banklarının iqtisadiyyata kredit qoyuluşlarının genişləndirilməsi imkanlarının təhlili üçün istifadə edilir.
– pulun miqdarının iqtisadi sistemin vəziyyətinə təsiri məsələləri ilə məşğul olan istənilən nəzəriyyədir.
– ölkədə tarixən yaranmış və qanunvericiliklə təsdiqlənmiş pul dövriyyəsinin təşkili formasıdır. Özündə aşağıdakı elementləri birləşdirir: a) rəsmi pul vahidini; b) nağd pulların emissiya qaydasını; c) pul dövriyyəsinin təşkilini və tənzimlənməsini. Azərbaycan Respublikasında rəsmi pul (valyuta) vahidi manatdır. Azərbaycan Respublikasının ərazisində digər pul vahidlərinin tətbiqi və
pul surroqatlarının buraxılışı qadağandır.
pul sistemi əsasında ümumi razılaşma ilə qəbul edilən qiymətli şeylər və ya materiallardır. Bu, bazaya münasibətdə pul vahidlərinin təminatı (tərkibi) ilə
müəyyənləşdirilir. Aşağıdakı standartlar fərqləndirilir: metal standartı, qızıl standartla qızıl külçə standartı, qızıl deviz standartı, qızıl valyuta standartı.
– 1) əmtəələrin dövr etməsinə, həmçinin təsərrüfatda müxtəlif ödəmə və hesablaşmalara xidmət edən pulun hərəkətidir. Pul tədavülü sferasına qeyri-nağd pul dövriyyəsi və nağd pulların tədavülü ilə (“Nağd pul
çox hissəsi maliyyə əməliyyatlarının (qiymətli kağızların müxtəlif növləri ilə
aparılan sövdələşmələr, ssuda əməliyyatları, vergi ödəmələri və s.) payına düşür; 2) istehsal sferası miqyasında pul tədavülü və ya pul dövriyyəsi – təkrar istehsal prosesində pul vasitələrinin hərəkət prosesidir. Fasiləsiz (arasıkəsilmədən) pul tədavülü üçün daima ehtiyatlara, xərclərə, hesablaşmalara və təkrar istehsal dövrəsinin başa çatdırılması üzrə ödəmə
vasitələrinə olan
müvəqqəti tələbatı ödəməyə avans vermək üçün dövriyyə vasitələri lazımdır. Pul tədavülünün iki növü mövcuddur. Birincisi, bu, nağd pulların, yəni banknotların və sikkələrin tədavülüdür. Bu halda ödəniş vasitəsi qismində mallar üçün bir subyekt tərəfindən digərinə verilən real pul nişanları çıxış edir. Đkincisi, bu, nağdsız pul tədavülüdür. O, bank müəssisələrində müəyyən məbləğin bir subyektin hesabına keçirilməsindən ibarətdir.
zəruri olan pulun miqdarını müəyyənləşdirən iqtisadi qanundur. Pul tədavülü qanunu aşağıdakı göstəricilər arasındakı əlaqəni əks etdirir: pul kütləsi, mal və xidmətlərin qiymətlərinin məbləği, kredit, borcların qarşılıqlı ödənilməsi, pulun tədavülünün sürəti və s.
– pul nişanlarının tədavül və tədiyə vasitələri şəklində fəaliyyəti zamanı, onların hərəkətinin intensivlik göstəricisidir. Pul tədavülünün sürəti statistik olaraq, eyni adlı pul vahidlərinin dövriyyələrinin sayı ilə və ya tədavüldəki pul qalıqlarına dövriyyənin nisbəti bazasında hesablanan bir dövriyyənin davamlılığı ilə ifadə olunur. Pul tədavülünün sürəti hesablanarkən, əhalidə olan pul kütləsindən nağd-pul yığımını ayırmaq və əhali əmanətlərindən cari xərclər üçün ayrılan və ona görə də dövriyyədə olan hissəsini nəzərə almaq lazımdır. Nağd pul dövriyyəsinin tam əhatə olunmasından asılı olaraq,
pulların bank kassalarına qayıtma sürəti (bank kassalarına qayıdan pul məbləğinin tədavüldə olan pulun orta illik kütləsinə olan nisbəti) və nağd-pul
məbləğinin verilən nağd pul məbləğinə olan nisbəti, poçtun və əmanət kassaları dövriyyəsinin tədavüldə olan pulun orta illik kütləsinə olan nisbəti daxil olmaqla) fərqləndirilir.
Əmtəə dövriyyəsində pul
tədavülünün sürəti
hesablanarkən, dövriyyədə pul nişanlarının dəyişməsinin ümumi sayı deyil, yalnız əmtəələrin alış-veriş aktlarının xidməti zamanı onların sayı nəzərə alınır. Bu zaman pulların qeyri-əmtəə keçidləri qonşu əmtəə
metamorfozalarının arasındakı vaxt dövrünü (belə desək, əvəzçilik səmərəliliyini) uzadır.
– ölkə pullarının qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada adıdır (manat, marka, lirə və s.). Pul vahidi milli pul sisteminin elementi hesab olunur. Đstifadənin əlverişli olması üçün pul vahidi xırda proporsional hissələrə bölünür. Məsələn; 1 manat = 100 qəpik və s.
birlik və təşkilatların (o cümlədən büdcə, kredit, sığorta təşkilatlarının) daimi təsərrüfat dövriyyəsində olan, müxtəlif növ gəlir və daxilolmalardan bank hesablarında yığılan və onların öz məqsədləri üçün istifadə etdikləri və ya bank
ehtiyatları (resursları) şəklində yerləşdirdikləri pul vasitələridir. Pul vasitələri tamamilə onların sahibinin sərəncamında olur. Bu vəsaitlər hesabına əmtəə və xidmətlərə görə ödəmələr, dövlət büdcəsinə ödəmələr, bankların ssudalarının ödənilməsi, əmək
haqlarının, mükafatların və s. verilməsi həyata keçirilir. Pul 544
vəsaitinin bir hissəsi birliyin, müəssisənin, təşkilatın kassasında nağd formada yığılır. Kvazipullar – qanuni ödəmə vasitəsi hesab edilməyən, ancaq öhdəliyin ödənilməsi üçün istifadə oluna bilən, pula çevrilmə qabiliyyətli aktivlərdir. Beynəlxalq Valyuta
Fondunun metodologiyasına əsasən, bu – təcili və əmanət bankı hesablarıdır və bazarda dövriyyə edən, daha çox pula çevrilmə qabiliyyəti olan maliyyə vasitələridir. Müasir şəraitdə kvazipullar - pul kütləsinin əsas komponentdir, onun ən dinamik artan tərkib hissəsidir.
Yüklə 17,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|