A. M. Vəliyev Elmi redaktorlar: R. A. Səlimov, S. A. Sadıqova, T.Ə. Paşayev
Yüklə 17,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- REGĐSTR
- REGĐSTR GÖSTƏRĐCĐS Đ
- REGĐSTRĐN APARILMASI
- REKLAM
- REKLAMASĐYA (şikayət, iddia)
- REKURRENT ƏLAQƏ
- RENTABELLĐK
- Qeyri
|
REGĐONAL ĐQTĐSADĐYYAT – iqtisadiyyat elmi sahəsi, ictimai istehsalın ərazi üzrə təşkili qanunauyğunluqlarını və fəaliyyət mexanizmini öyrənir. Ayrı-ayrı regionların və ərazi-istehsal kompleksləri təsərrüfatlarının inkişafı ilə bağlı iqtisadi hadisə və prosesləri tədqiq edir.
hansı regiondan göndərilən və regiona gətirilən yüklərin miqdarıdır. Regiondan yüklərin göndərilməsi nəqliyyat vasitələrinə qəbul olunan məhsulların həcmini, həmçinin bu məhsulların istehsalının regionun ərazisi üzrə yerləşdirilməsini xarakterizə edir. Yüklərin regiona gətirilməsi istehlakla (tələbatla) bağlıdır və
regionun xammalla, yanacaqla, materiallarla və s. mallarla təmin olunmasını xarakterizə edir.
– (I) - vahidlərin (müşahidə obyektlərinin) siyahısıdır. Vahidlərin uçotunu və identifikasiyasını təmin edən məlumat sistemidir.
ixtisaslaşdırılmış hüquqi registrləri (məsələn, ticarət registri) adlandırmaq üçün tez- tez istifadə olunan termindir. Vahidlərin bütün məcmusunun tam və aktuallaşdırılmış siyahısıdır.
GÖSTƏRĐCĐS Đ – registr obyektinin kəmiyyət xarakteristikasıdır. REGĐSTR MÜŞAHĐDƏSĐ – statistik registrin aparılmasına əsaslanan müşahidədir. REGĐSTRDƏ UÇOT KARTI – özündə rekvizitlər məcmusunu əks etdirən, registr obyektinin identifikasiyası üçün müəyyən edilmiş və müəyyən qaydada kağız və ya maqnit daşıyıcılarda yerləşdirilmiş sənədin unifikasiyalaşdırılmış formasıdır. REGĐSTRĐN AKTUALLAŞDIRILMA SI – registr subyektləri haqqında məlumatların doğru (aktual) vəziyyətdə saxlanması məqsədi ilə onlarda dövri dəyişikliklərin aparılmasıdır.
APARILMASI – registr
subyektləri haqqında olan məlumatların düzgün (səhih) vəziyyətdə saxlanmasıdır.
(lat. re – ön şəkilçidir, burada əks hərəkət deməkdir və immiqrasiya) – immiqrasiya nəticəsində gəlmiş şəxslərin ölkədən əks axınıdır.
- tələbatın formalaşdırılması üçün istehlakçılara təsirin marketinq üsuludur, həmçinin informasiya-tanışlıq funksiyasını yerinə yetirir. Reklam - kütləvi informasiya vasitələri və ayrı-ayrı nəşrlər vasitəsi ilə, həmçinin ticarət müəssisələrinin, sərgi, təqdimat, piştaxtaların tərtibatı, məhsullara əlavələrin edilməsi, təbliğat və məsləhət fəaliyyəti yolu ilə satıcıların alıcılara pullu və dolayı müraciətidir. Reklamın təsir formaları əmtəənin cəlbedici xarici görünüşü, onun
dizaynı və
firma qablaşdırılmasıdır. Reklamın yayılması və səmərəliliyi statistik metodlarla öyrənilir.
- turagentliklərin və (və ya) aviaşirkətlərin işçilərini hər hansı bir turist marşrutları və turist mərkəzləri ilə tanış etmək məqsədilə təşkil edilmiş pulsuz və ya güzəştli turlardır.
turların satışı ilə məşğul olan firmanın ofisinə dəyəri ödənilmiş və təqdim olunmuş xidmətlərin turun tərkibində göstərilənlərə uyğun gəlmədiyi halda, turist tərəfindən göndərilmiş şikayət ərizəsidir. Reklamasiya əsasında protokol tərtib olunur və uyğunsuzluq faktı sübut
olunarsa, zərərin
kompensasiya olunması nəzərdə tutulur.
– onun ilk (birinci) üzvlərindən axırıncı üzvlərinədək ardıcıllıqla bütün üzvlərini müəyyən etməyə imkan verən düsturdur. Ardıcıllıq üzvü kimi say, funksiya, vektor, matris və s. çıxış edə bilər. Rekurrent əlaqəsi iterasiya alqoritminin əsası kimi müvəqqəti sıraların parametrlərinin qiymətləndirilməsində və ekonometrik modellərin qurulmasında tətbiq edilməyə başlanmışdır.
– ekonometrik modelin tipik olmayan fərdi halıdır. Rekursiv modeldə dəyişən endogenlər arasındakı səbəb-nəticə əlaqələri geriyə əlaqə olmadan dəqiq ardıcıllıq yaradır, parametrlərin matrisaları üçbucaqlı şəklində olur,
təsadüfi kənarlaşmalar isə korrelyasiya olunmur. Rekursiv model üçün adi ən kiçik kvadratlar metodunun tətbiqi əsaslı qiymətləndirməyə səbəb olur.
– nəticə əlamətinin səbəb əlamətindən asılılığının forma
və xüsusiyyətləri tədqiq olunan riyazi statistikanın istiqamətidir. Reqressiv təhlilin tətbiqinin nəticəsi reqressiv model və ya reqressiya tənliyidir. Reqressiv təhlil
özündə bu
modelin parametrlərinin və alınan nəticələrin etibarlılığının qiymətləndirilməsi metodlarını birləşdirir.
– asılı Y dəyişəninin, sərbəst dəyişənlərin verilən qiymətlərindən asılılığını 553
göstərən (χ 1 , χ 2 , ... χ k sərbəst dəyişənlərdir) f (χ 1
2 , ... χ k ) funksiyasıdır.
Ümumi halda, reqressiya funksiyasının təsviri üçün
asılı dəyişənlərin paylanması qanununu bilmək vacibdir. Đqtisadi hadisələrin statistik təhlili təcrübəsində adətən belə məlumatlara malik olmurlar.
Buna görə də, paylanma üçün statistik müşahidə (seçmə müayinə) nəticəsində alınan ilkin statistik məlumatlara əsaslanan oxşar approksimasiyaların (yaxınlaşmaların) axtarışı ilə kifayətlənirlər.
Reqressiyanın funksiyalarının qiymətlərinin ilkin statistik məlumatlara görə bərpa məsələsinin həlli üsullarından asılı olaraq, ortakvadrat, median, minimaks və s.
reqressiyalara bölünür.
– sahibkarın sahibkarlıq fəaliyyəti ilə bağlı
olmayan, əmlakdan (əmlak rentası), torpaqdan (torpaq rentası), kapitaldan müntəzəm əldə etdiyi gəlir növüdür. Bir çox ölkələrdə dövlət istiqrazları üzrə ödənilən faizlər də renta adlanır.
- müəssisələrdə, birliklərdə və iqtisadi fəaliyyət sahələrində istehsalın iqtisadi səmərəliliyinin əsas göstəricilərindən biridir. Müəyyən dövr ərzində fəaliyyətin son iqtisadi nəticəsini xarakterizə edir və əldə olunmuş
qoyuluşun kəmiyyətinə nisbəti ilə müəyyən edilir. Rentabelliyin aşağıdakı göstəriciləri tətbiq olunur: ümumi rentabellik – balans mənfəətinin istehsal fondlarının orta dəyərinə nisbəti; məhsulların rentabelliyi – məhsul və xidmətlərin satışından əldə olunan mənfəətin, onların istehsalı və satışına çəkilmiş xərclərin həcminə nisbəti; istehsal olunmuş məhsulun rentabelliyi – buraxılış qiymətləri ilə (ƏDV və aksizsiz) hesablanmış məhsulun (işlərin, xidmətlərin) həcmindən maya dəyərini çıxmaqla, məhsul istehsalından əldə olunan mənfəətin məhsul istehsalının maya dəyərinə nisbəti.
(keçmiş lat. repatriatio – vətənə qayıdış) – hərbi əməliyyatlar və s. məcburi şərtlər nəticəsində vətəndən kənarda olan hərbi əsirlərin və mülki şəxslərin, həmçinin vətəndaşlıq hüquqlarının bərpası ilə emiqrantların vətənə (çox vaxt mütəşəkkil) qayıtmasıdır. Repatriasiya ikinci dünya müharibəsindən sonra ilk illərdə, sonra – 1960-80-ci illərdə Asiyanın və Afrikanın bir sıra rayonlarında hərbi münaqişələrlə bağlı geniş vüsət almışdı.
– seçmə məcmunun və baş məcmunun öyrənilən əlamətlərinin qiymətləri (göstəriciləri və ya xüsusiyyətləri) arasındakı kənarlaşmadır. Təsadüfi və sistematik xətalar fərqləndirilir.
müşahidə zamanı seçmə məcmu baş məcmunu lazımi qədər dəqiq təsvir (təmsil) etmədikdə əmələ gəlir. Reprezentativ xətanın qiymətinin müəyyən edilməsi zamanı qeydiyyat xətasının 0-a bərabər olması qəbul edilir. Reprezentativ xətanın hesablanması xüsusi düsturla aparılır (“Orta
seçilməsi qaydalarının (qərəzsiz, qəsdən olmayan seçim) pozulması nəticəsində əmələ gəlir. Sistematik reprezentativ xəta
müşahidənin nəticələrini tam yararsız hala sala bilir. REPRODUKTĐV DÖVR (GENERATĐV DÖVR, NƏSĐL VERMƏ DÖVRÜ) – qadının həyatının uşaq doğmağa qadir olan hissəsidir. Demoqrafiyada reproduktiv dövrün uzunluğu reproduktiv yaşın sərhədlərinin göstərilməsi ilə xarakterizə olunur. Hər bir qadının həyatında reproduktiv dövr
birinci menstruasiyanın (menarxe) olması ilə başlayır və menopauza ilə başa çatır. Demoqrafiyada reproduktiv dövrün başlanması şərti olaraq 15 yaş, başa çatması isə 50 yaş qəbul olunur. Bu yaş dövrünün qadınları üçün müxtəlif doğum əmsalları hesablanır. Qadınların həyat
səviyyəsinin və
sağlamlığının yaxşılaşdırılması reproduktiv dövrün uzunluğunun artmasına səbəb olur. Reproduktiv dövrün həqiqi uzunluğu qadının reproduktiv dövrün hüdudlarında faktiki nikahda olmasından asılıdır. Uşaq doğumuna praktiki məhdudiyyət qoyulmayan əhalidə reproduktiv dövrün həqiqi uzunluğunun artması doğumların sayının artmasına gətirib çıxarır; uşaq doğumunun ailədaxili məhdudlaşdırılması, geniş yayılmış əhalidə reproduktiv dövrün həqiqi uzunluğunun artması doğumun sayına az təsir göstərir. Reproduktiv dövrdən qadının həyatında uşaq doğma fərqləndirilməlidir.
işlətmək tövsiyə olunmur) – uşaq doğmağa qadir olan qadının yaşıdır. Demoqrafiyada reproduktiv yaş sərhədinin göstərilməsi ilə reproduktiv dövrün uzunluğu xarakterizə olunur. Bir qayda olaraq, reproduktiv yaş anlayışı altında qadınlar üçün 15– 49 yaş, doğum səviyyəsi aşağı olan ölkələrdə bəzən 15–44 yaş (bütöv illərlə) başa düşülür. Doğulanların ümumi sayı və ümumi doğum əmsalının kəmiyyəti reproduktiv yaşda olan qadınların payından asılıdır. Bu pay nə qədər çox olsa, bir o qədər doğulanların ümumi sayı və ümumi doğum əmsalı çox olar. Reproduktiv yaşda
554
olan qadınlar üçün müxtəlif doğum göstəriciləri hesablanır ( “Doğum əmsalları”na bax). RESĐDĐVĐST CĐNAYƏTKARLIQ
– məhkəməyə düşməsi üstündən götürülməmiş və ya kəsilən məhkəmə cəzası qurtarmamış şəxslər tərəfindən törədilmiş qəsdən cinayətlərin cəmidir.
etibarsız sayıldıqda müqavilə ilə əldə edilmiş pul və malın qarşılıqlı qaytarılmasıdır. Əgər mal və qiymətliləri natura formasında qaytarmaq mümkün deyilsə, onda onların dəyəri pul formasında ödənilir. Əgər müəyyən edilsə ki, sazişin pozulmasında yalnız bir tərəf günahkardır, onda restitusiya birtərəfli qaydada həyata keçirilir və vəsaitləri yalnız günahkar tərəf qaytarır; 2) işğalçı dövlət tərəfindən qanunsuz zəbt edilmiş və qarət edilmiş mülkiyyətin qaytarılmasıdır; 3) özəlləşdirilmə və milliləşdirmə zamanı yaşayış evlərinin, binaların, tikililərin və bir sıra müəssisələrin əvvəlki sahiblərinə qaytarılması prosesidir. Hüquqi cəhətdən restitusiya haqqında qanunvericiliklə müəyyənləşdirilir.
– valyuta məzənnəsinin digər ölkələrin valyutalarına nisbətən və ya beynəlxalq pul vahidinə nisbətən artmasıdır, yəni bu və ya digər valyutanın paritetinin dəyişməsidir. Adətən, revalvasiya qanunvericilik qaydasında baş verir, bu da yeni pariteti və baza dəyəri ətrafında enib- qalxmaların mümkün sərhədlərini müəyyən edən hüquqi aktların rəsmi mövcudluğunu tələb edir. Revalvasiyadan daxili pul dövriyyəsinin stabilləşdirilməsi və inflyasiya dövrlərindən sonra pulun alıcılıq qabiliyyətinin yüksəldilməsi üsulu kimi istifadə olunur. Revalvasiya ixracın dəyərinin bahalaşmasına və idxalın ucuzlaşmasına səbəb olur. REZĐDENT (fransızca resident, latınca residens – öz yerində qalan) – 1) müəyyən ölkədə daimi məskunlaşma yerinə malik olan fiziki və ya hüquqi şəxsdir. Beynəlxalq hüquqa əsasən rezident anlayışı milli mənsubluğa əsaslanmır. Əsas meyar iqtisadi maraq mərkəzi hesab edilir. Ölkədə vergi ilinin 12 ayından az olmamaq şərti ilə yaşadığı və orada özünün həyati və ya işgüzar maraqlara malik olduğu halda, fiziki şəxsə rezident kimi baxılır. Bir neçə spesifik vəziyyət mövcuddur ki, bu zaman rezidentlik anlayışı xüsusi şəkildə müəyyən olunur. Ərazi anklavları (hərbi
bazalar, səfirliklər və s.)
qeyri- rezidentlərdir, çünki onların iqtisadi maraq mərkəzi, onların bu anklavlarda nə qədər uzun müddətdə işləmələrindən asılı olmayaraq, başqa ölkədə yerləşir. Tələbələr xaricdə nə qədər uzun müddətə oxumalarından asılı olmayaraq, öz ölkələrinin rezidenti sayılırlar. Bu, həm də xaricdə müalicədə olan xəstələrə də aid edilir; 2) orta əsrlərdə göndərildiyi dövlətlərdə daimi qalan xarici diplomatik nümayəndə olmuşdur; 3) metropoliyanın protektoratdakı nümayəndəsidir; 4)
kəşfiyyatın xarici
ölkədə yaşayan
nümayəndəsidir; 5) Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsinə görə, aşağıda göstərilən tələblərin birinə cavab verən istənilən fiziki şəxsdir: a) təqvim ilində başa çatan hər hansı ardıcıl olan 12 aylıq dövr ərzində üst-üstə 182 gündən artıq vaxtda həqiqətən Azərbaycan Respublikasının ərazisində olanlar; b) təqvim ili içərisində, yaxud bir təqvim ili ərzində xarici ölkədə Azərbaycan Respublikasının dövlət
xidmətində olanlar; Azərbaycan Respublikasının ərazisində və ya hər hansı xarici ölkədə fiziki şəxsin olma müddəti 182 gündən artıq olmadıqda, həmin fiziki şəxs aşağıdakı ardıcıllıqla göstərilən meyarla Azərbaycan Respublikasının rezidenti sayılır: daimi yaşayış yeri; həyati mənafelərinin mərkəzi; adətən, yaşadığı yer; Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlığı. RƏHBƏRLĐK TƏRƏFĐNDƏN NƏZARƏT – şirkətin fəaliyyət göstərməsi haqqında təsəvvürə imkan verən dövri məlumatların rəhbərliyə çatdırılması məqsədi ilə bir sıra tədbirlərin həyata keçirilməsidir. Bu məlumatların keçən ilin məlumatları və ya proqnozlaşdırılan məlumatlarla müqayisəsi yolu ilə rəhbərlik mövcud vəziyyəti daha yaxşı təsəvvür edir və tez bir zamanda düzgün vacib təshihedici tədbirlər həyata keçirə bilir.
RƏQABƏT (latınca concurrere - rəqib deməkdir) – şəxsi və ictimai maraqların eyniliyinin baş verməsinə əlverişli şərait yaradan, bazar iqtisadiyyatında əsas nəzarət mexanizmidir. Müəssisə və ehtiyat tədarükçülərinin mənfəət əldə etmə səbəblərini elə ifadə edir ki, ehtiyatlardan səmərəli istifadə edilməsində cəmiyyətin maraqları stimullaşdırılır. Rəqabət
bazarda müxtəlif formalarda meydana gəlir və müxtəlif metodlarla həyata keçirilir. Eyni bir tələbatı ödəyən, ancaq qiymətinə, keyfiyyətinə və çeşidlərinə görə bir-birindən fərqlənən əmtəələri istehsal edən və
bazarda satan
əmtəə istehsalçılarının rəqabət apardıqları sahədaxili rəqabət; əhalinin alıcılıq qabiliyyəti tələbinə görə rəqabətlə xarakterizə olunan (yəni müxtəlif konkret tələbatı ödəyən əmtəələr rəqabət aparır)
metodlarına görə qiymət
və qeyri-qiymət 555
rəqabətləri fərqləndirilir. Qiymət rəqabəti əmtəələrin satışını və ya
xidmətlərin göstərilməsini digər bazar agentlərinə nisbətən daha aşağı qiymətlə nəzərdə tutur. Qiymətlərin aşağı salınması istehsal xərclərinin ixtisar edilməsi, yaxud gəlirin azaldılması hesabına mümkündür. Rəqabət mübarizəsi prosesində bəzi firmalar rəqiblərini bazarın müəyyən
seqmentlərindən sıxışdırıb çıxartmaq üçün gəlirin əldə edilməsindən tamamilə imtina edirlər. Qeyri- qiymət rəqabəti daha yüksək
keyfiyyətli (erqonomik, ekoloji göstəricilər, təhlükəsizlik daxil edilməklə), yaxşılaşdırılmış dizaynlı, daha geniş çeşidli əmtəələrin təklif edilməsini nəzərdə tutur. Fəaliyyətdə olan bazar agentlərinin (satıcı və alıcıların) sayına görə, iqtisadi nəzəriyyədə başa çatmış
və başa
çatmamış rəqabət
fərqləndirilir. Başa çatmış rəqabət bütün bazar iştirakçılarının bərabər bazar gücünü (üstünlük təşkil etmənin olmamasını) nəzərdə tutur, yəni satıcı və alıcılar sərbəst şəkildə bazara daxil ola və oranı tərk edə bilər. Real həyatda belə vəziyyətə nadir hallarda rast gəlinir. Adətən, alıcı və satıcıların bazara təsiri yalnız məhsulun qiyməti vasitəsilə baş verir. Bu halda başa çatmamış rəqabət baş verir. Rəqabət
müəssisələr arasında bazar münasibətlərinin formalaşmasının əsas
şərtlərindən biridir. Təsadüfi surətdə müəssisələr seçir.
Onların bir
hissəsinin mövqeyinin möhkəmləndirilməsinə məcbur edilir, digərləri isə iflasa uğrayır. Bazarın rəqabətliliyini müəssisələr statistikasının məlumatlarından, onun maliyyəsindən və bir sıra MHS göstəricilərindən istifadə etməklə
xarakterizə etmək olar RƏQƏMLƏR ÜZƏRĐNDƏ ƏMƏLĐY- YATLAR - əməliyyatların yerinə yetirilməsinin verilmiş alqoritmlərin qaydalarına uyğun rəqəmlərin nizama salınmış ardıcıllığı üzərində işlərin məcmusunun EHM-də yerinə
yetirilməsidir. Rəqəmlər üzərində əməliyyatların yerinə yetirilməsinin nəticəsi – rəqəmlərin və yaxud məntiqi qiymətlərin yeni ardıcıllığıdır. Əsas əməliyyatlar hesabi, müqayisə və məntiqdən ibarətdir.
keçmiş işsizlərin sayının (“Dövlət məşğulluq xidmətləri orqanlarında rəsmi qeydiyyata alınmış işsizlər”ə bax) baxılan dövrdə iqtisadi fəal əhalinin sayına nisbətidir. Rəsmi qeydiyyatdan keçmiş işsizlərin səviyyəsi müxtəlif yaş qrupları, kişilər və qadınlar, müxtəlif təhsil səviyyəli şəxslər və s. üçün hesablana bilər.
Yüklə 17,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|