A. M. Vəliyev Elmi redaktorlar: R. A. Səlimov, S. A. Sadıqova, T.Ə. Paşayev
Yüklə 17,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- RABĐTƏ VASĐTƏLƏRĐ
- RABĐTƏ VASĐTƏLƏRĐNĐN BURAXILIŞ QABĐLĐYYƏTĐ
- RABĐTƏNĐN ƏHALĐDƏN ALINAN GƏ- LĐRLƏRĐ
- RABĐTƏNĐN GƏLĐRLƏRĐ
- Poçt rabitəsi
- RADĐO-TELEVĐZĐYA STANSĐYALARI
- RAHAT MAĞAZA (ALICININ YAŞAYIŞ YERĐNĐN YAXINLIĞINDA YERLƏŞƏN MAĞAZA)
- RASTRA
- RAYON
- RAYON TƏNZĐMLƏMƏ ƏMSALLARI
- RAZILAŞMA (SAZĐŞ) QĐYMƏTĐ
- REAL ƏMƏK HAQQI
- REAL NƏSĐL METODU
|
RABĐTƏ ŞƏBƏKƏSĐ – ölkənin ərazisi üzrə məlumatların ötürülməsi üçün rabitə vasitələrinin təşkili sistemidir. Stansiya və xətti rabitə qurğularının qarşılıqlı fəaliyyəti prinsipləri əsasında qurulur ki, onların ən vacib olanları aşağıdakılardır: 1) bütün ölkə və onun ərazi kompleksləri (ölkə, iqtisadi rayonlar, şəhərlər, inzibati rayonlar) miqyasında istehlakçılara daha səmərəli və keyfiyyətli rabitə xidmətinin göstərilməsi; 2) rabitə şəbəkəsinin səmərəli və daha qənaətli qurulması. Daha dar mənada rabitə şəbəkəsi – məlumatların qəbul olunmasının (daxil edilməsinin), verilməsinin (çıxardılmasının) və bölünməsinin (kommutasiyasının, növlərə
ayrılmasının) baş verdiyi rabitə məntəqələrinin, müəssisələrinin və rabitə məntəqələri arasında məlumatların (informasiyanın) ötürülməsini təmin edən rabitə xətləri və kanallarının məcmusudur. Rabitənin növündən asılı olaraq, poçt rabitə şəbəkəsi – poçt rabitəsi və poçt marşrutları obyektlərinin məcmusu və telekommunikasiya rabitə
şəbəkəsi – EHM-lər arasında informasiyaların mübadiləsi, məlumatların telefonla, teleqrafla, faksla ötürülməsi, televiziya, radionun səs və digər növləri və ötürmə cihazları kimi bir və ya bir neçə ötürmə növü ilə təmin edilmiş texniki sistemlərə bölünür. Qarşılıqlı əlaqəli rabitə şəbəkəsinin tərkib hissəsi olan - ümumi istifadə üçün rabitə şəbəkəsi fərqləndirilir. Onun xidmətləri bütün fiziki və hüquqi şəxslərin istifadəsi üçün açıqdır; idarə rabitə şəbəkəsi – ümumi istifadə rabitə şəbəkəsinə çıxışa malik olan istehsal və xüsusi ehtiyaclarının ödənilməsi üçün
qurulmuş elektrik rabitə şəbəkəsi; istehsaldaxili, texnoloji və ayrılmış rabitə şəbəkəsi – icra hakimiyyəti orqanlarının, eyni
zamanda rabitə
şəbəkəsinin ümumi
istifadəsinə çıxışı
olmayan istehsaldaxili fəaliyyətlərin və texnoloji proseslərin idarə edilməsi üçün qurulan müəssisə, idarə və təşkilatların telekommunikasiya rabitə şəbəkəsinə bölünür. Telekommunikasiya rabitəsi şəbəkəsinin qurulması əsasında Azərbaycanda – ümumi mərkəzləşdirilmiş idarə ilə təmin edilmiş ölkə ərazisində texnoloji olaraq, bir-biri ilə əlaqədar elektrik rabitə şəbəkəsi kompleksi vardır. Rabitə şəbəkəsinin inkişafı rabitə müəssisələrinin və məntəqələrinin sayı, rabitə xətləri və kanalların uzunluğu və digər infrastruktur göstəriciləri ilə xarakterizə olunur.
elektrorabitə məlumatlarının, ya da poçt göndərmələrinin formalaşdırılması, işlənməsi, ötürülməsi və qəbulu üçün istifadə edilən texniki vasitələrdir. Qarşılıqlı əlaqəli rabitə şəbəkəsində istifadə edilən bütün
rabitə vasitələri, müəyyən edilmiş
standartlar, normalar, texniki tələblərə uyğun olaraq,
mütləq yoxlanmalıdır (sertifikatlaşdırılmalıdır).
QABĐLĐYYƏTĐ – vaxt vahidində (adətən, bir saat) aparaturaların, avadanlıqların ötürə biləcəyi məlumatların maksimal mümkün miqdarıdır. Rabitə kanalları dəstəsinin həcmindən
549
(tutumundan) və
aparaturanın texniki
parametrlərindən asılıdır. Rabitə vasitələrinin, aparaturanın, avadanlığın məhsuldarlığı, onların konstruksiya parametrlərinə görə müəyyən olunan texnoloji və istismar şəraitində yüksək ixtisaslı operatorun ötürə bildiyi məlumatların maksimum miqdarına görə müəyyən olunan istismar buraxılış qabiliyyəti fərqləndirilir. Rabitə vasitələrinin buraxılış qabiliyyəti rabitə vasitələrinin istifadə dərəcəsini və rabitənin işinin keyfiyyətinin qiymətləndirilməsini xarakterizə etmək üçün, rabitə xidmətlərinin həcmi planlaşdırılarkən nəzərə alınır. RABĐTƏDƏ MÜBADĐLƏ – 1) müəyyən vaxt dövründə (gün, ay,
rüb və
il) rabitə müəssisələrində emal
edilmiş məlumatların məcmusudur (yazılı mübadilə, teleqraf mübadiləsi və s.). Rabitədə mübadilə, yerinə yetirilməmiş sifarişlərin kəmiyyəti qədər rabitədə yüklənmədən fərqlənir; 2) poçt rabitələri obyektləri arasında poçt göndərmələrinin (məktubların, bağlamaların, qəzetlərin və s.) emalı və ötürülməsi prosesidir. RABĐTƏDƏ TRANZĐT MÜBADĐLƏSĐ –
rabitənin aralıq müəssisə və məntəqələrindən (obyektlərindən) keçməsi prosesində emal etdiyi məlumatlardır. Tranzit
rabitə mübadiləsinin mövcudluğu magistral, vilayət, rayon və şəhər rabitə məntəqələrinin daxil olduğu şəbəkənin qurulmasının məntəqə sistemi ilə şərtləndirilir.
dövründə (saat, gün, ay) rabitə müəssisələrinə, onların istehsal bölmələrinə (sexlər, istehsal sahələri, iş yerləri) daxil olan məlumatları (teleqramlar, telefon
danışıqları, məktublar, bağlamalar və digər göndərmələrin) sayıdır. Đstehlakçıların rabitə xidmətlərinə tələbatların qeyri-bərabər olduğundan, vaxta görə rabitə müəssisələrinə yük də qeyri-bərabər daxil olur. RABĐTƏDƏ YÜKLƏNMƏNĐN QEYRĐ- BƏRABƏRLĐK ƏMSALLARI – günün saatları, həftənin günləri, ilin ayları üzrə daxil olan yüklənmələrin dəyişməsini xarakterizə edir və öyrənilən dövrdə yüklənmələrin bir neçə belə dövrlərin orta göstəricisindən nə qədər çox və ya az olduğunu göstərir. Saat qeyri-bərabərlik əmsalı aşağıdakı düsturla hesablanır: H s =q s /q ss (q s – ayrılıqda götürülmüş saatda yüklənmə, q ss – orta saatlıq yüklənmədir). Yüklənmənin bir günlük (həftə daxili) qeyri-bərabərlik əmsalı aşağıdakı qaydada xarakterizə olunur: H g =q g. /q og. (q g – həftənin müəyyən bir günlük yüklənməsi, q og – həftə ərzində orta sutkalıq yüklənmədir). Aylıq (günlük) qeyri-bərabərlik yüklənmə əmsalı belə hesablanır: H ay =q ay :q or.ay
(q ay
– hər ayın
yüklənməsi, q or.ay
– il ərzində orta aylıq yüklənmədir); yüklənmələrin mövsümi
dəyişməsinin xarakterizə edilməsi üçün istifadə edilir. Yüklənmələrin qeyri-bərabərliyini nəzərə almaqla, rabitə müəssisələrinin avadanlıqlara (kanallara) və iş yerlərinə tələbatı hesablanır.
əhaliyə
rabitə xidmətinin göstərilməsindən müəssisəsinin xəzinəsinə daxil olan bütün nağd pulu əks etdirir. RABĐTƏNĐN FƏALĐYYƏT MÜDDƏTĐ – müəssisələrin, məntəqələrin və rabitə xətlərinin müxtəlif növ məlumatların qəbulu, ötürülməsi və çatdırılmasını həyata keçirdiyi vaxtdır. Digər göstəricilərlə yanaşı, rabitənin fəaliyyət müddəti rabitənin iş keyfiyyətini xarakterizə edir.
fəaliyyətlərindən əldə etdikləri ümumi gəlirlərdir. Rabitə sahəsində əsas fəaliyyətdən olan gəlirlər, cari tariflər üzrə istehlakçılara göstərilmiş rabitə xidmətlərinin ümumi həcmi üzrə əldə edilən pul daxilolmaları sayılır. Rabitə müəssisələrinin xidmətləri natamam xarakterə malik olduğundan və ayrı-ayrı rabitə müəssisələri məlumatların ötürülməsi üzrə istehsal prosesində müəyyən bir mərhələni yerinə yetirdiyindən, rabitə xidmətinin göstərilməsi üzrə əsas fəaliyyətdən əldə olunan gəlirin hamısı ona aid edilmir, yalnız məlumatların ötürülməsinin ümumi prosesində ona aid olan hissə nəzərdə tutulur. Rabitə müəssisələrinin əsas fəaliyyətdən olan gəlirləri sistemdaxili hesablamalarda qəbul
edilmiş qaydalara uyğun olaraq hesablanır. RABĐTƏNĐN QIRAQ (UC) AVADANLIĞI - rabitə kanalları vasitəsilə abonentlər tərəfindən verilmiş informasiyaların ötürülməsi və qəbulu üçün olan
elektrik rabitəsi siqnallarının formalaşdırılmasının texniki vasitəsidir. O, abonent
xətlərinə qoşulur və
abonentlərin istifadəsində olur. RABĐTƏNĐN NÖVLƏRĐ (elektrik və poçt) – verilən məlumatın və onun ötürülmə üsulunun xüsusiyyətindən asılı olaraq fərqləndirilir.
mətnlərin, təsvirlərin və səslərin naqillər, radio, optik və digər elektromaqnit sistemləri vasitəsilə qəbulu və ötürülməsidir. Rabitə bir neçə növə bölünür: teleqraf rabitəsi - teleqramların, fototeleqramların qəbulu və çatdırılması, teleqraf abonentləri üzrə danışıqların təmin edilməsi, 550
məlumatların ötürülməsi (müxtəlif obyektlər, müəssisələr, idarələr, EHM əsasında sürətli məlumat mübadiləsi), qəzet səhifələrinin ötürülməsi; telefon rabitəsi – yerli (şəhər və kənd), şəhərlərarası və beynəlxalq telefon danışıqlarının həyata
keçirilməsinin təmin
edilməsi, telefon kanalları ilə məlumatların ötürülməsinin təşkil edilməsi; radio-rabitə, radio və televiziya verilişləri – radio və televiziya proqramlarının efirə verilməsi, telefon-teleqraf məlumatlarının, rəqəmli məlumatların ötürülməsi üçün radio kanalların verilməsi; internet rabitəsi – internet protokollarının (ĐP) və informasiyaların təmin edilməsi üçün ümumdünya miqyaslı paylanmış qlobal şəbəkələr mübadiləsidir. Poçt
vəsaitlərinin poçt və teleqraf köçürmələrinin qəbulu, işlənməsi, daşınması və çatdırılmasıdır; dövri nəşrlərin göndərilməsi, çatdırılması və yayılması, pensiyaların, müavinətlərin, məqsədli ödənişlərin və s. çatdırılmasıdır. Rabitə növlərini nəzərə almaqla, rabitə sahəsi əsas fəaliyyətin bir sıra alt sahələrinə bölünür.
səs və kadr görünüşlərini təmin etməklə, radio və televiziya proqramlarının yayılması üçün ölkə ərazisində fəaliyyət göstərən stansiyalar aiddir. Statistikada aşağıdakılar fərqləndirilir - gücü 1 kVt və daha çox olan radio-televiziya stansiyaları; gücü 1 kVt–dan az olan radio-televiziya stansiyaları.
sahəyə malik olan, əsasən qonşuluqda yaşayan və bu mağazaya piyada gələn alıcılar üçün nəzərdə tutulan mağazadır. Belə mağazalar gündəlik alınan malları, əsasən ərzaq məhsullarını təklif edir. Alıcılar üçün əlverişli qanunvericiliyin mövcud olduğu ölkələrdə onlar, adətən gecə yarısına qədər işləyirlər.
rəqəmli
fotoaparat, videokamera çəkilişləri vasitəsilə alınır və nöqtələrdən təşkil olunur. Rastra qrafika üçün əsas xarakteristika vahid uzunluğa düşən nöqtələrin sayıdır. Rastra qrafika termini ingilis dilində “Bitmap-qrafika” termininə uyğun gəlir və mənası – bit ölçüsünün yerləşdiyi xəritə deməkdir. Rastra qrafik redaktoruna Paint, Adobe Photoshop, Photostyler, Adobe Photo- Paint, Picture Publisher, Corel Photo-Paint proqramları daxildir.
– demoqrafik statistikada müəyyən təqvim dövrü, bir qayda olaraq, 1 il üçün körpə ölümü əmsalının hesablanması məqsədilə tətbiq olunur. Đlk dəfə XX əsrin əvvəlində alman statistiki Y.Rats tərəfindən təklif olunmuşdur. Ümumi şəkildə aşağıdakı kimi yazılır: 1000 0
′ + = N N M m β α burada M 0 – həmin ildə 1 yaşadək uşaqların sayı; N – həmin ildə doğulanların sayı; N ′ – əvvəlki ildə doğulanların sayı, α+β= 1. α və β çəkiləri ölüm hallarının ömrünün birinci ilinin ayları üzrə bölüşdürülməsi haqda hipotezdən çıxış edərək müəyyən edilir. Körpə ölümünün sonradan aşağı düşməsi gedişində α= 3 2 , β= 3 1 və s. kimi qəbul olunurdu. Düstur o hallarda tətbiq olunur ki, 1 yaşadək ölənlərin sayı nəsillər üzrə bölünə bilməz.
RAYON
(fr. rayon) –
hər hansı
xüsusiyyətlərinə, əlamətlərinə görə fərqlənən ərazidir. Rayon taksonomik vahidlərdən biri hesab olunur (məsələn; fiziki-coğrafi rayon);
2) Azərbaycan Respublikasında inzibati-ərazi vahidi; 3) əhalisi 100 min nəfərdən çox olan şəhərlərdə yaradılan inzibati-ərazi vahidi; 4) bir sıra dövlətlərdə inzibati ərazi vahididir.
ərazilər üzrə işçi qüvvəsinin təkrar istehsalına bərabər şəraitin yaradılmasına yönəldilmiş, əmək haqqının regional tənzimləmə sisteminin əsas alətidir. Rayon tənzimləmə əmsalları regionlar üzrə
əhalinin yaşayış
dəyərindəki fərqləri kompensasiya etməyə
yönəldilir. Rayon
tənzimləmə əmsalları əmək haqqına faizlə nisbətdə müəyyənləşdirilir və fərdi əlavələr, uzunmüddətli xidmətə görə və işin yekununa görə mükafatlar, məzuniyyətlərin ödənilməsi çıxılmaqla işçinin faktiki əmək haqqı hesablanır.
(SAZĐŞ) QĐYMƏTĐ – bağlanmış sazişlərə uyğun olaraq, əmtəələrin satışının həyata keçirildiyi qiymətdir. Bununla yanaşı, razılaşma (saziş) qiymətləri sazişin şərtlərindən asılı olaraq ya müqavilənin bütün dövrü ərzində daimi ola bilər, ya da satıcı ilə alıcı arasındakı razılaşma şərtləri ilə indeksləşdirilə bilər.
REAL ƏMƏK HAQQI – cari dövrdəki əmək haqqına baza dövründəki qiymətlərə uyğun olaraq, alınması mümkün olan əmtəə və xidmətlərin həcmidir. Başqa sözlə, real əmək haqqı – nominal
əmək haqqının alıcılıq
551
qabiliyyətidir. Real əmək haqqının dinamikasının təhlili üçün nisbi göstəricilərdən istifadə olunur. Praktikada real əmək haqqı göstəricisinin dəyər ifadəsi ilə deyil, onun faizlə dəyişməsinin göstərilməsinə üstünlük verilir. Đstehlak mallarına və xidmətlərə qiymətlərin dəyişməsi ilə əlaqədar olaraq, əmək haqqının alıcılıq qabiliyyətinin dəyişməsinin xarakteristikası üçün real əmək haqqının indeksi hesablanır. Bunun üçün nominal əmək haqqı indeksini istehlakçı qiymət indeksinə bölmək lazım gəlir. Hər iki indeks eyni bir dövrə aid olmalıdır.
təxirə
salınmadan hesablaşmalar aparılan mövcud əmtəələr üzrə sövdələşmələrin baş verdiyi bazardır.
olan qeyri-maliyyə aktivlərinin (istehsal və qeyri- istehsal aktivlərinin) alınması məqsədi ilə qoyulan kapitalı əks etdirir
(“Kapital yaradan investisiya”ya bax). Qeyri-maliyyə aktivlərinə investisiyalar istehsal olunan
aktivlərə investisiyalardan və istehsal olunmayan aktivlərə investisiyalardan ibarətdir.
eyni vaxtda doğulmuş insanların məcmusu, yaxud yaşıdların məcmusudur. Uzununa təhlil metodu ilə demoqrafik proseslərin təsviri zamanı real nəsil əsas anlayış kimi istifadə olunur.
–“Uzununa təhlil”ə bax.
REAL NƏSLĐN ÖLÜM CƏDVƏLLƏRĐ –
qarşılıqlı əlaqədə olan kəmiyyətlərin nizamlanmış sırasıdır, doğulanların müəyyən məcmusunun ölümü ilə əlaqədar yaşa dolduqca real nəslin azalmasını göstərir (“Ölüm cədvəlləri”nə bax). Real nəslin ölüm cədvəlləri müəyyən təqvim dövründə ölümü xarakterizə edən hipotetik nəslin ölüm cədvəllərinə nisbətən az qurulur. Real nəslin ölüm cədvəlləri göstəricilərini müəyyən etmək üçün, təxminən 100 il ərzində nəslin ölümü haqda statistik məlumatlar olmalıdır (“Uzununa təhlil”ə bax). Real nəslin ölüm cədvəlləri yaşdan asılı olaraq
ölümün dəyişməsinin həm ümumi
qanunauyğunluqlarını, həm də nəslin həyat şəraitindəki dəyişikliklərlə bağlı
xüsusi qanunauyğunluqları əks etdirir. Real nəslin ölüm cədvəllərindən tarixi-demoqrafik tədqiqatlarda istifadə olunur. Bəzən real nəslin ölüm cədvəlləri dolayı metodla qurulmuş hipotetik nəslin ölüm cədvəllərindən fərqli olaraq, düz metodla (“Laplasın düz metodu”) hesablanan ölüm cədvəlləri adlanır. Belə qarşıqoyma düzgün deyil, çünki cədvəllər hesablama metodu ilə deyil, xarakterizə olunan obyektlə fərqlənir.
–
sisteminin işinin təşkil edilməsidir ki, bu zaman hesablama, EHM-dən asılı olmayan, bəzi xarici proseslərə xidməti təmin edən templə aparılır. Belə işləmənin zəruriliyi texnoloji proseslərin, nəqliyyat vasitələrinin və s. nəzarət və idarə olunma
sistemlərində EHM-in tətbiqi zamanı meydana çıxır.
burada əks hərəkət deməkdir və emiqrasiya) – emiqrantların könüllü, müstəqil şəkildə vətənə qayıdışıdır, bir qayda olaraq, vətəndaşlığı bərpa olunmaqla. “Reemiqrasiya” termini mahiyyətinə görə repatriasiya termininə yaxındır, çox vaxt onlar sinonim kimi tətbiq olunur.
vasitəsilə gətirilmiş yüklərin miqdarıdır (ümumilikdə və ya onların növləri üzrə). Digər regionlardan gətirilmiş bütün yüklərin cəmi (və ya gətirilmiş bütün yüklərin miqdarı) ilə regionun öz məntəqələrindən gətirilmiş yüklərin miqdarının fərqi kimi müəyyən edilir. Bu göstərici bir ərazi bölməsinin digər regionlarla iqtisadi əlaqəsini xarakterizə etmək üçün istifadə olunur. REGĐONAL STATĐSTĐKA - ərazi əlamətləri üzrə qurulmuş iqtisadi-statistik məlumatların obyektiv və müasir sistemidir. Regional statistika bu və ya digər ərazinin xüsusiyyətlərini nəzərə alır və təşkil olunan statistik müşahidələr və ərazinin xüsusiyyətlərini nəzərə alan və ondan iqtisadiyyatın idarə olunmasında istifadə olunan əlavə məlumatların əldə olunması məqsədilə müvafiq dövlət statistika orqanlarının apardığı regional statistik müşahidələr əsasında regional idarəetmənin müxtəlif hissələrində iqtisadi təhlil məsələlərinə tətbiq olunan göstəricilər sistemini konkretləşdirir. Regionlararası qarşılıqlı fəaliyyət sahəsində iqtisadi inteqrasiya və səmərəli idarəetmə metodlarının fəaliyyət göstərməsi üçün prioritetlərdən biri, regionların iqtisadi və sosial inkişaf indikatorlarının müqayisəli təhlil edilməsi məsələsidir.
|