A. M. Vəliyev Elmi redaktorlar: R. A. Səlimov, S. A. Sadıqova, T.Ə. Paşayev
Yüklə 17,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- SAHƏLƏRARASI BALANSIN DĐNAMĐK MODELĐ
- SAHƏLƏRARASI BALANSIN KVAD- RANTI
- SAHƏLƏRARASI BALANSIN STATĐS- TĐK MODELĐ
- SAHƏLƏRARASI HESABAT
- SAHƏLƏRARASI TOPDANSATIŞ TĐCA- RƏT
- SAHĐBKARLIQ ƏMĐNLĐYĐ ĐNDEKSĐ
- SAHĐBKAR (YĐYƏ) – (I)
|
SAATHESABI MƏHSULDARLIQ – işlənmiş saatların miqdarına nisbəti kimi
hesablanır. SAATHESABI ÖDƏNĐŞ - bu göstərici uçotda aşağıdakı nisbət kimi müəyyənləşdirilir: ümumi əmək haqqı/muzdlu heyət tərəfindən işlənmiş saatların miqdarı. SADƏ AĐLƏ – “Nuklear ailə”yə bax. SADƏLƏŞDĐRĐLMĐŞ QAYDALAR - statistik məlumat təqdim edənlərin vəzifə və işlərini sadələşdirmək məqsədilə dövri
blanklardan istifadə etməyə və ya məlumatların avtomatik işlənməsinə və məlumatların elektron ötürülməsinə imkan verən qaydalardır.
sistemi üzrə AĐ ölkələri arasında ticarət əməliyyatlarının illik dəyəri bu həddi keçməyən statistik məlumat göndərənləri, hər bir mal növü üzrə yalnız ona verilmiş kodu, AĐ-yə üzv ölkəni, mənşəyini və ya təyinatını və malın dəyərini təqdim edir.
– ölüm cədvəllərinin göstəricisidir, doğulanların əvvəlki məcmusundan verilmiş yaşadək sağ qalmış şəxslərin sayıdır. Adətən, l
kimi işarələnir. SAĞ QALMA EHTĐMALI
– ölüm cədvəllərinin göstəricisi, müəyyən yaş intervalının başlanmasınadək sağ qalanların sayında bu intervalın sonunadək sağ qalan insanların payıdır. Sağ qalma ehtimalı bərabərdir: P x =1–q x , burada P x – sağ qalma ehtimalı, q x – həmin yaş intervalında ölüm ehtimalıdır.
Əhali
və fərd
üzrə fərqləndirilməklə sosial səviyyədir. Əhali sağlamlığı (ictimai sağlamlıq) – cəmiyyətin inkişafının, həyat səviyyəsinin vacib göstəricisi və şərtidir. Əhalinin sağlamlıq vəziyyəti haqqında demoqrafik proseslərə (doğum, ölüm, körpə
əsaslanaraq fikir söylənilir. Əhalinin sağlamlığına sosial-gigiyenik amillər – əmək və məişət şəraiti, mənzil şəraiti, əmək haqqının səviyyəsi, qida məhsulları ilə təminat, mədəniyyət və tərbiyə, tibbi yardımın keyfiyyəti və mümkünlüyü və s., həmçinin iqlim-coğrafi və başqa təbii amillər təsir göstərir. Sosial-iqtisadi inkişaf səviyyəsindən asılı olaraq, bu amillərdən çoxuna cəmiyyət təsir göstərir. Sağlamlığın mühafizəsi dövlətin ən vacib sosial vəzifələrindən biridir, əhali sakinliyi siyasətinin aspektidir. Fərdin sağlamlığı insan sağlamlığına təsir edən amillərin çoxluğu ilə bağlıdır. Onun tam sosial- bioloji və psixi sağlamlığı daha çox təbiətdə mövcud olmayan mütləq sağlamlıq anlayışına müvafiqdir. Praktiki və nəzəri tələbat üçün “praktiki sağlamlıq”, yaxud “norma” anlayışını müəyyən
etmək daha
vacibdir, bunlardan kənarlaşmaları xəstəlik (patologiya) hesab etmək olar.
SAHƏ – müxtəlif şəraitdə geniş istifadə olunduğundan, müəssisələr statistikasında “Sahə” termininin uyğunlaşdırılmış mənası yoxdur. Burada “Sahə” terminindən ən geniş mənada istifadə olunur və fəaliyyətin aşağıdakı növlərini birləşdirir: mədənçıxarma sənayesi, emal sənayesi, tikinti, xidmət, ticarət və s. Sahə aşağıdakılara uyğun ola bilər: 1.
BSST-nin (Beynəlxalq Standart Sahə
Təsnifatının) 3-cü nəşrinin istənilən rubrikası “Sahə”
terminini çox
geniş mənada
müəyyənləşdirir. O, müəssisələrin və ya yerli vahidlərin daxil olduğu sahə sektorlarına uyğun gəlir; 2. Đqtisadi Fəaliyyət Növləri Təsnifatının (NACE) B-dən F-ə qədər bölmələrinə uyğun gəlir; 3. ĐFNT-nin bütün sektorlarına uyğun gəlir (bu halda “Sahə”
termini “Đqtisadi fəaliyyət” termininin sinonimi hesab edilir). Yuxarıda göstərilən hər üç misal göstərir ki, “Sahə” termini “Sahə sektoru” termininin sinonimi ola bilər. Avropa milli hesablar sistemində (AMHS) “Sahə” termini fəaliyyət növləri üzrə yerli vahidlər eyni fəaliyyət növü ilə məşğul olan müəssisələrin hissələri kimi qəbul edilir. Təsnifatın ən təfsilatlı səviyyəsində “Sahə” ĐFNT təsnifatının bir qruplaşmasına (dördrəqəmli səviyyədə) daxil olan fəaliyyət növünün bütün yerli vahidlərindən ibarətdir, yəni göstərilən təsnifata görə fəaliyyət növü eyni olan bütün yerli vahidlərdən ibarətdir. Sahə fəaliyyət növünün həm bazar əmtəə və xidmətlərini, həm də qeyri-bazar əmtəə və xidmətlərini istehsal edən yerli
vahidləri birləşdirir. Təyinatına görə “Sahə”, onların aid olduqları institusional vahidlərin bazar və ya qeyri-bazar məhsulları istehsal edib və ya etməməsindən asılı olmayaraq, eyni fəaliyyət növü ilə məşğul olan yerli vahidlər qrupundan ibarətdir.
nazirlik və ya idarə hüdudunda qüvvədə olan, 564
iqtisadiyyatda dövlət tənzimlənməsi üçün tətbiq olunan hesabatdır. SAHƏ (ĐDARƏ) TƏSNĐFATLARI – müvafiq nazirliklər və idarələri tərəfindən qəbul edilmiş və həmin nazirlik və idarələrin bütün müəssisələri tərəfindən tətbiq edilməsi məcburi olan təsnifatlardır. Sahələr təsnifatı milli təsnifatlarda olmayan sənədlərin vahid şəklə salınmış sahə formalarını saxlayan və yaxud onlarda çatışmayan obyektlərin və (və ya) təsnifat əlamətlərinin davam etməsinə imkan verən milli təsnifatlardan seçmələri özündə
birləşdirən məlumatları daxil etdikdə işlənilir (hazırlanır). Sahə (idarə) təsnifatlarının işlənməsi, qəbulu, uçotu, aparılması, nəşri və tətbiqi qaydaları nazirliklər, idarələr tərəfindən müəyyənləşdirilir. SAHƏ (məlumatların işlənməsində) - məlumatların saxlanması üçün nəzərdə tutulmuş, elektron hesablama maşınlarının əməliyyat yaddaşında əlaqələndirici sahədir; obyektin tam şəkildə təqdim olunması üçün bir və ya bir neçə simvola
malik olan
əlaqədar baytların ardıcıllığıdır. SAHƏ SEKTORU – bir çox mənalara malik olan termindir: 1. Emal sənayesinin məhdud mənasına uyğun ola bilər; 2. Đqtisadi Fəaliyyət Növləri Təsnifatının (NACE) B-F bölmələrinə uyğun ola bilər; 3. Đqtisadi Fəaliyyət Növləri Təsnifatının istənilən bölməsinə uyğun ola bilər. Bu halda sahə sektorları, Đqtisadi Fəaliyyət Növləri Təsnifatı sisteminə uyğun olaraq, eyni fəaliyyət növünə malik olan statistik vahidlərdən ibarət olur. Sahə sektorları müəssisələrdən və ya yerli vahidlərdən ibarət ola bilər. Qeyd: “Sahə sektoru” “Đnstitusional sektor”dan fərqlənir. “Đnstitusional sektor”
özündə instisisuonal vahidləri aqreqasiya edir. SAHƏLƏR ÜZRƏ TƏHLĐL - statistik vahidlərin fəaliyyətinə yönəldilmiş iqtisadi təhlil metodudur. Sahələr üzrə təhlil Đqtisadi Fəaliyyət Növləri
Təsnifatlarına uyğun
olaraq, qruplaşdırılmış statistik vahidlərin təhlilini əhatə edir. Həm BMT-nin, həm də AĐ-nin təsnifatları nəzərə alınmaqla, sahələr üzrə təhlil statistik vahidlərin iki qrupuna tətbiq oluna bilər: - müəssisələr və yerli vahidlərə: bu səviyyədə yığılan məlumatlar sahə bölmələri üzrə təhlilə uyğun gəlir; - iqtisadi fəaliyyət növünün yerli vahidlərinə.
BALANS
(məhsul istehsalı və bölüşdürülməsi) – bir sahədə məhsulun buraxılışı (dəyər ölçüsündə) və bu buraxılışın təmin olunması üçün lazım olan bütün iştirak edən sahələrin xərcləri, məhsullarının sərfi arasında əlaqələri xarakterizə edən xətt tənlikləri sistemi şəklində iqtisadi-riyazi balans modelidir.
– aralıq istehlak, son istehlak və ümumi kapital yığımı fondunu əmələ gətirən, ümumi məhsul buraxılışı və onun hissələri arasındakı mütənasibliyi əks etdirən tənlik sistemidir: − −
− n i i i i X a X a X n j ...
- , ... i n i j i P X K X K n j = ∆ − − ∆ burada X i – i sahəsinin məhsulu; n - sahələrin sayı; a ij - i sahəsinin məhsullarının xərclərinin j sahəsinin məhsul istehsalına əmsalı; K
sahəsinin əsas və dövriyyə fondlarının yığımına daxil edilən i məhsulunun miqdarına və j sahəsinin hazır məhsul artımına ( ∆
bərabər olan əsas və dövriyyə fondları qoyuluşunun artımı; P i –
ümumi kapital yaradan fondun bərpasından sonra i məhsulunun qalığıdır (bu qalığa istehlak fondundan başqa, ixrac saldo-qalığı da daxil edilə bilər). Hər bir Pi üçün dinamika sırasını verdikdən və a ij
və K ij -un bütün əmsallarını bildikdən sonra sahələrarası balansın dinamik modeli vasitəsilə verilmiş P 1 , P 2 , ..., P n və onların verilmiş dinamikasını hesablamaq üçün zəruri olan hər bir məhsul istehsalının dinamika sırasını tapmaq olur. Sahənin (T
artım sürətini əlavə etməklə, həmin tənasübü aşağıdakı hala salmaq olar: , 1 i j n j ij i P X b X + = ∑ =
burada b ij = a ij +K ij *T j Verilmiş P i sırasına görə X i sırasının hesablanması çox mürəkkəb vəzifədir. Odur ki, son fərqlər nəzəriyyəsi və yaxud diferensial tənliklərdən istifadə etmək tələb edilir.
RANTI – sahələrarası balansın hissəsidir (bölməsidir). Məsələn, məhsul və xidmətlərin istehsalı və bölüşdürülməsinin sahələrarası balansının üç kvadrantı mövcuddur: birincidə aralıq istehlakı əks etdirir və istehsal əlaqələrinin formalaşmış sistemini xarakterizə edir, ikincidə – ÜDM-un istehlakının strukturu, üçüncüdə ÜDM- un gəlir strukturu göstərilir.
565
SAHƏLƏRARASI BALANSIN STATĐS- TĐK MODELĐ – ümumi məhsul istehsalı ilə son məhsul arasındakı münasibəti əks etdirən tənliklər sistemidir. Əgər j sahəsinin məhsul vahidinə i sahəsinin birbaşa xərclər əmsalı (a
məhsul istehsalı X j olarsa, onda i sahəsinin məhsul istehsalına xərcləri a
olar. i sahəsinin məhsulundan onun xərclərini (onun öz xərcləri də daxil olmaqla) çıxdıqda, sahənin son məhsulunu tapmaq olur. , ... 2 2 1 1 i n in i i i Y X a X a X a X = − − − − Belə tənasüblik (i = 1, 2, ..., n – sahələrin sayı) sahələrarası balansın statistik modelini təmsil edir, hər bir a ij və X i verilməklə Y i -ləri hesablamaq olur. Yaxud əksinə, Yi verilməklə, Y
-ları
hesablamaq üçün tələb edilən bütün X i sahələrinin buraxılışını hesablamaq mümkündür.
– bütün fəaliyyət növləri və ya bir sıra fəaliyyət növləri üzrə
fəaliyyət göstərən müəssisələrdə və
təşkilatlarda qüvvədə olan hesabatdır.
RƏT
– aralıq mallarının (əmtəələrin) istehsalçıdan alındığı və yenidən emal sənayesinə satıldığı topdansatış ticarətidir.
– müəssisələr statistikası sahəsində ümumi keyfiyyət göstəricisidir və ayrı-ayrı fəaliyyət növləri üzrə hesablanır. Məsələn, sənayedə müəssisə rəhbərlərinin “məhsul
buraxılışı”, “məhsul qalığı” və “məhsula olan tələbat” göstəriciləri üzrə cari və növbəti dövr üçün cavablarının balansı ilə
(balans metodu)
müəyyənləşdirilir. Müqayisə olunan dövr ərzində “məhsul buraxılışı” və “məhsula olan tələbat”ın artacağını və “qalıqların” azalacağını qeyd etmiş müəssisələrin cəmini “məhsul buraxılışı” və “məhsula olan
tələbat”ın azalacağını və “qalıqların” artacağını qeyd etmiş müəssisələrin cəminə nisbəti əminlik indeksini xarakterizə edir. Ayrı-ayrı göstəricilər üzrə də bu, fərdi indekslər vasitəsilə hesablanır və hər göstərici üzrə “müsbət (artacaq və s.)” cavab verənlərin “mənfi (azalacaq və s.)” cavab verənlərin sayına nisbətini xarakterizə edir.
hesab olunan hüquqi vahiddir. Müəssisəni o, özü də işlədə bilər və ya başqasının istismarına da verə
bilər. Məsələn, idarəetmə haqqında müqaviləyə (sazişə) görə.
keçirməsinə görə hüquqi cavabdehlik daşıyan hüquqi vahiddir.
biznesmenin sosial “surət”inin müəyyən edilməsi nöqteyi-nəzərindən, kiçik
sahibkarlığın öyrənilməsi aspektidir. Kiçik
müəssisələrin rəhbərlərinin həyata keçirdikləri sahibkarlıq növündə peşə təhsili və səriştəliliyi; keçmiş iş yeri və şəxsi işin seçilməsinə onun təsiri; bizneslə məşğul olmağa səbəb, şəxsi işin təşkili, nəticələrin əldə edilməsi və bu nəticələrə təsir edən səbəblərlə əlaqəli
digər suallar
üzrə anketləşdirilməsi (sorğusu) həyata keçirilir. SAHĐBKARLAR BANKI – bir çox xarici ölkələrdə daşınmaz əmlak
əməliyyatlarının maliyyələşdirilməsi üzrə ixtisaslaşmış, xüsusi hüquqi statusa malik maliyyə müəssisəsidir. Maliyyələşmə yolu ilə tikinti təşkilatlarına və podratçılara, yaşayış və istehsal yerlərinin alıcılarına kömək göstərir, ayrı-ayrı şəxslərə ssudalar verir, əmlakın alınması üçün borclar verilməsini idarə edir. SAHĐBKARLIQ FƏALĐYYƏTĐ (SAHĐB- KARLIQ) - hüquqi və fiziki şəxsin və ya vətəndaşın gəlir əldə etmək məqsədi ilə sərbəst təşəbbüskarlığı əsasında təsərrüfatçılıq fəaliyyətidir. Sahibkarlıq fəaliyyəti (sahibkarlıq) müəssisənin təşkilati-hüquqi forması (dövlət, ASC, QSC, şirkət, fərdi xüsusi müəssisə, istehsal kooperativi, bələdiyyə müəssisəsi, unitar müəssisə və s.) ilə müəyyən edilən hüdudda əmlak məsuliyyətini nəzərdə tutur.
Azərbaycanda sahibkarlıq fəaliyyətinin subyekti Azərbaycan Respublikasının və xarici ölkələrin vətəndaşları, həmçinin vətəndaşlar birliyi (sahibkarlar kollektivi) ola bilər.
Sahibkarın statusu hüquqi və ya fiziki şəxsin qeydiyyatı vasitəsi ilə yaranır. Qeydiyyatsız sahibkarlıq fəaliyyətinə icazə verilmir. Hüquqi şəxs yaratmadan sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan vətəndaşlar (kəndli təsərrüfatları daxil olmaqla) fərdi sahibkarlar adlanırlar.
Sahibkarlıq fəaliyyəti, fəaliyyətin xüsusiyyətindən və sahibkara olan münasibətdən asılı olaraq, həm sahibkarın özü tərəfindən, həm də onun tapşırığı ilə digər hüquqi və ya fiziki şəxs tərəfindən həyata keçirilə bilər. Belə olduqda, sahibkar və idarəçi arasındakı qarşılıqlı münasibət
Sahibkarın hüquqi statusu (onun hüquqları, məsuliyyəti, gəlirin bölüşdürülməsində iştirakı) və sahibkarlıq fəaliyyətinə zəmanət qanunla nizama salınır.
Xüsusilə, sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olmaq hüququna, müəssisə yaratmağa və onun 566
fəaliyyəti üçün vacib olan əmlakı əldə etməyə; sahibkarlıq fəaliyyətinin bütün subyektlərinin bazara çıxmasına, maddi, əmək, məlumat və təbii ehtiyatlara malik olmalarına hüquqlarının bərabərliyinə; müəssisələrin, onların xüsusi
mülkiyyət növündən və təşkilati-hüquqi formalarından asılı
olmayaraq, fəaliyyət şəraitlərinin eyni
olmasına; müəssisə mülkiyyətinin qeyri-qanuni müsadirədən qorunmasına; sahibkarlıq fəaliyyətinin qoyulmuş hüdudlarda sahə seçiminin sərbəst olmasına; ayrı- ayrı əmtəə istehsalçıları və rəqabət bazarında inhisarçılıq hallarına yol verilməməsinə zəmanət verilir. SAHĐBKARLIQ HÜQUQU
– satıcının alıcıya
verdiyi mülkiyyət haqqında şəhadətnamədir. Özəlləşdirmə obyektinə sahibkarlıq hüququnun satıcıdan alıcıya keçməsi, qüvvədə olan qanunvericiliklə baxılmış qaydada müqavilənin qeydiyyatdan keçdiyi andan baş verir.
SAĐR XARĐCĐ ĐNVESTĐSĐYALAR – birbaşa
və portfel
anlayışına düşməyən investisiyalardır. Onlar arasında ticarət kreditləri (ilkin ödəmə və idxal-ixrac əməliyyatları üçün kreditlərin verilməsi) və birbaşa investorlardan alınmayan sair kreditlər, o cümlədən beynəlxalq maliyyə təşkilatlarından alınmış kreditlər, bank qoyuluşları və s. ayrılır. Yüklə 17,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|