A. M. Vəliyev Elmi redaktorlar: R. A. Səlimov, S. A. Sadıqova, T.Ə. Paşayev
Yüklə 17,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- PUL YIĞIMI
- PULUN KƏMĐYYƏT NƏZƏRĐYYƏSĐ
- Telekommunikasiya əlaqə
- RABĐTƏ FƏALĐYYƏTĐNĐN SABĐTLĐYĐ
- RABĐTƏ XĐDMƏTĐ
- RABĐTƏ XĐDMƏTLƏRĐNĐN GÖSTƏRĐL- MƏSĐ (BURAXILIŞI)
- RABĐTƏ XĐDMƏTLƏRĐNĐN TARĐF ĐNDEKSLƏRĐ
- Tarif indekslərinin hesablanması düsturunun seçilməsi.
- RABĐTƏ XĐDMƏTLƏRĐNĐN TARĐFLƏRĐ
- RABĐTƏ ĐŞLƏRĐNĐN (MƏHSULUNUN) KEYFĐYYƏTĐ
- Rabitə vasitələri ilə xidmətin keyfiyyəti
- Rabitə müəssisələrinin məhsullarının keyfiyyəti
- RABĐTƏ MÜƏSSĐSƏLƏRĐ (RABĐTƏ MÜƏSSĐSƏLƏRĐ, ĐDARƏ VƏ TƏŞK- ĐLATLARI)
- RABĐTƏ MÜƏSSĐSƏLƏRĐNDƏ YÜK- LƏNMƏLƏRĐN TƏMƏRKÜZLƏŞMƏSĐ ƏMSALI
- RABĐTƏ STATĐSTĐKASI
|
PUL VƏ NATURA FORMASINDA TRANSFER - pul və qeyri-pul formasında ola bilər. Əgər transferlər bütün digər münasibətlərdə analoji hesab edilərsə, onda pul və ya qeyri-pul formasında həyata keçirilə bilər, məsələn, sosial yardımlar üzrə müavinətlər, bu zaman bu iki forma adlarına görə fərqlənir: pul formasında transferlər və natura formasında transferlər.
– cəmiyyətin pul şəklində yaranan və reallaşdırılan xalis gəliridir. Məhsulun satış qiyməti ilə onun tam maya dəyəri arasındakı fərqi göstərir.
– pulların dövriyyəyə buraxılmasıdır. Azərbaycan Respublikasında pul emissiyasına hüquq istisna olaraq Mərkəzi Banka aiddir. Azərbaycan Respublikasında pul
emissiyası və pulların dövriyyədən çıxarılması, pul dövriyyəsinin təşkilinin həyata keçirilməsi haqqında Mərkəzi Bankın Đdarə Heyəti qərar verir. Pul emissiyası - bankın şərtsiz öhdəliklərinə malik və onun bütün aktivləri ilə təmin olunan bank biletləri və metal sikkələr şəklində buraxılışla həyata keçirilir. Dövriyyədə pul kütləsinin artması istehsal həcminin və əmtəə və xidmətlər satışının artması ilə
müşayiət olunmalıdır, əks halda pulların onlara olan tələbatdan çox olması, pulların qiymətdən düşməsinə və inflyasiyaya gətirib çıxarır.
pul kütləsinin artımı və əmtəə qiymətlərinin artımı arasında mövcud olan birbaşa asılılığa dair nəzəriyyədir.
545
-R- Rabitə (əlaqə) xətti ..................................... 546 Rabitə əməliyyatçısı ................................... 546 Rabitə fəaliyyətinin sabitliyi ...................... 546 Rabitə xidməti ............................................ 546 Rabitə xidmətlərinin göstərilməsi .............. 546 Rabitə xidmətlərinin tarif indeksləri .......... 546 Rabitə xidmətlərinin tarifləri ...................... 547 Rabitə işlərinin (məhsulunun) keyfiyyəti ... 547 Rabitə müəssisələri .................................... 548 Rabitə müəssisələrində yüklənmələrin təmərküzləşməsi əmsalı ............................. 548 Rabitə statistikası ....................................... 548 Rabitə şəbəkəsi ........................................... 548 Rabitə vasitələri.......................................... 548 Rabitə vasitələrinin buraxılış qabiliyyəti ... 548 Rabitədə mübadilə...................................... 549 Rabitədə tranzit mübadiləsi ........................ 549 Rabitədə yüklənmə ..................................... 549 Rabitədə yüklənmənin qeyri-bərabərlik əmsalları ..................................................... 549 Rabitənin əhalidən alınan gəlirləri ............. 549 Rabitənin fəaliyyət müddəti ....................... 549 Rabitənin gəlirləri ...................................... 549 Rabitənin qıraq (uc) avadanlığı .................. 549 Rabitənin növləri ........................................ 549 Radio-televiziya stansiyaları ...................... 550 Rahat mağaza ............................................. 550 Rastra ......................................................... 550 Ratsin düsturu ............................................ 550 Rayon ......................................................... 550 Rayon tənzimləmə əmsalları ...................... 550 Razılaşma (saziş) qiyməti .......................... 550 Real əmək haqqı ......................................... 550 Real əmtəə bazarı ....................................... 551 Real investisiyalar ...................................... 551 Real nəsil .................................................... 551 Real nəsil metodu ....................................... 551 Real nəslin ölüm cədvəlləri ........................ 551 Real vaxt rejimi .......................................... 551 Reemiqrasiya .............................................. 551 Regiona gətirmə (göndərmə) ..................... 551 Regional statistika ...................................... 551 Regional iqtisadiyyat.................................. 552 Regionun yük dövriyyəsi ........................... 552 Registr ........................................................ 552 Registr göstəricisi ....................................... 552 Registr müşahidəsi ..................................... 552 Registrdə uçot kartı .................................... 552 Registrin aktuallaşdırılması........................ 552 Registrin aparılması ................................... 552 Reimmiqrasiya ........................................... 552 Reklam ....................................................... 552 Reklam turları ............................................ 552 Reklamasiya ............................................... 552 Rekurrent əlaqə .......................................... 552 Rekursiv model .......................................... 552 Reqressiv təhlil .......................................... 552 Reqressiya .................................................. 552 Renta .......................................................... 553 Rentabellik ................................................. 553 Repatriasiya ............................................... 553 Reprezentativlik (təmsilçilik) xətası .......... 553 Reproduktiv dövr ....................................... 553 Reproduktiv yaş ......................................... 553 Residivist cinayətkarlıq ............................. 554 Restitusiya .................................................. 554 Revalvasiya ................................................ 554 Rezident ..................................................... 554 Rəhbərlik tərəfindən nəzarət ...................... 554 Rəqabət ...................................................... 554 Rəqəmlər üzərində əməliyyatlar ................ 555 Rəsmi qeydiyyatdan keçmiş işsizlik səviyyəsi .................................................... 555 Rəsmi statistika .......................................... 555 Rəsmi statistika materiallarının istehsalı ... 555 Rəsmi statistika sistemi.............................. 555 Rəsmi statistikanın əsas prinsipləri ............ 555 Rəsmiyyət .................................................. 556 Risklərin və xərclərin ödənilməsi üzrə nəzərdə tutulmuş xərclər ............................ 556 Riyazi demoqrafiya .................................... 556 Riyazi gözləmə .......................................... 556 Riyazi iqtisadiyyat ..................................... 557 Riyazi metod və modellərin bankı ............. 557 Riyazi metodlar .......................................... 557 Riyazi statistika .......................................... 557 Riyazi statistika cədvəlləri ......................... 557 Rotel ........................................................... 557 Rurbanizasiya ............................................ 557 Rüsum ödənilmədən göndəriş .................... 557 Rüsum ödənilməklə göndəriş .................... 558 546
RABĐTƏ (ƏLAQƏ) XƏTTĐ – iki son məntəqə arasında məlumatların (xəbərlərin) ötürülməsini təmin edən texniki qurğuların məcmusudur. Telekommunikasiya və poçt rabitə xətləri fərqlənirlər. Telekommunikasiya əlaqə xətləri kabelli, hava (dirəklərdən asılmış), radiorele, radioxətləri, kosmik (peyk) növlərinə bölünürlər. Poçt rabitəsi xidmətləri istifadə edilən nəqliyyat vasitələrinin növlərinə uyğun bölünürlər: dəmir yolu, avtomobil, su, hava və s. Rabitə xəttinin uzunluğu, digər göstəricilərlə birlikdə ölkədə və ya hər hansı bir ərazidə rabitənin inkişaf səviyyəsini müəyyənləşdirir. Statistika hesabatlarında rabitə xəttinin uzunluğu (ölçüsü) onların növləri üzrə göstərilir. Rabitə
beynəlxalq; magistral (Bakı şəhərini rayon mərkəzləri və ölkədaxili şəhərlərlə birləşdirən); rayonlararası (ölkədaxili rayon və şəhərlər arasındakı əlaqə) və yerli (rayon və şəhərdaxili) abonentlərlə müvafiq əlaqələri yaradan şəbəkələrə bölünür. Rabitə xəttində yaradılmış kanalların sayı onun gücünü – cəmi buraxılış (xidmət göstərmək) imkanlarını xarakterizə edir.
xidmətləri göstərmək hüququna malik olan fiziki və hüquqi şəxslərdir. Rabitə əməliyyatçısı istifadəçilərə keyfiyyət standartlarına, texniki normalara, sertifikatlara, müqavilə şərtlərinə müvafiq rabitə xidməti göstərir.
istismarın müəyyən məlumatların (informasiyaların) ötürülməsi üzrə öz vəzifələrini yerinə
yetirməsində rabitə
obyektlərinin xüsusiyyətidir. Sabitlik (etibarlılıq) verilmiş vaxt intervalında obyektin fasiləsiz işləmə ehtimalı ilə xarakterizə olunur. Etibarlılığın digər əsas göstəricisi hazırlıq əmsalı – K
(t) hesab edilir ki, bunun da ehtimallığı t anında obyekt iş qabiliyyəti vəziyyətində olur. Buradan boşdayanma əmsalı olan K n
r özündə rabitə obyektinin işsiz vəziyyətində olması ehtimalını əks etdirir. Rabitənin fəaliyyətinin sabitliyinin pozulması müxtəlif səbəblərdən baş verir.
Rabitə statistikasında rabitənin fəaliyyətinin sabitliyinin pozulması rabitənin zədələnmələrinin (fasilələrin) sayı və saatlarla (dəqiqələrlə) onların davamlılığı ilə xarakterizə olunur. Rabitənin fəaliyyətinin pozulmasının intensivliyini ifadə edən statistik
100 telefon aparatında, 100 radio ötürücüdə və s. bir zədələnmənin orta davamlılığı, rabitənin işi (fəaliyyəti) vaxtının tərkibində fasilə vaxtının xüsusi çəkisi aiddir.
– poçt göndərişlərinin və telekommunikasiya məlumatlarının qəbulu,
işlənməsi, ötürülməsi və çatdırılması üzrə fəaliyyətin məhsuludur. Rabitə məhsullarının birinci xüsusiyyəti, onun qeyri-əşya xarakterli olmasıdır, yəni o, xidmət şəklində çıxış edir. Maddi istehsal sahəsinin digər məhsullarından rabitə xidmətinin digər əsas fərqli cəhəti onun rabitə müəssisələrində tamamlanmamış xarakter daşımasıdır, tam istehsal dövrəsinin ayrıca mərhələsi olmasıdır (çıxış (göndəriş), daxil olan (alınan), tranzit, xətti-kabel təsərrüfatının istifadəsi və s.). Rabitə xidməti yalnız o halda başa çatmış xarakter (tam istehsal dövrəsi) alır ki, rabitə
müəssisəsinin fəaliyyət kompleksinin (şəbəkəsinin) məcmusu
əldə edilsin
və informasiyanın ötürəndən ünvan sahibinə doğru hərəkətini təmin etsin. Rabitə xidməti iki əsas formada göstərilir: 1) ayrı-ayrı məlumatların ötürülməsi – mübadiləsi formasında (teleqramlar, məktublar, beynəlxalq telefon danışıqları və s.); 2) informasiyaların ötürülməsi və qəbulunun həyata keçirilməsi üçün istifadə olunan texniki qurğuların (telefonların, abonent
teleqraf qurğularının, radioötürücülərinin
istehlakçılara istifadəyə və ya icarəyə verilməsi formasında.
MƏSĐ (BURAXILIŞI) – rabitə müəssisəsinin poçt rabitəsi, feldyeger və xüsusi rabitə, sənədli elektrik rabitəsi, şəhərlərarası və beynəlxalq telefon rabitəsi, şəhər telefon rabitəsi, kənd telefon rabitəsi, radiorabitə, radio və televiziya yayımı və peyk rabitəsi, naqilli səs yayımı, radiotezliklərin ayrılması, qeydiyyatı, istismarı və nəzarəti, naqilsiz radiorabitə üzrə və mobil telefon rabitəsi, internet xidmətləri, simsiz yerli telefon rabitəsi xidmətləri və digər rabitə xidmətləri üzrə müəssisənin müəssisə və təşkilatlara, habelə əhaliyə göstərdiyi rabitə xidmətlərinin dəyər ifadəsində həcmidir.
XĐDMƏTLƏRĐNĐN TARĐF ĐNDEKSLƏRĐ - telekommunikasiya və poçt müəssisələrində iqtisadi proseslərin gedişini izləmək və
statistik araşdırmaq, tariflərin səviyyəsi və dinamikasını öyrənmək üçün indekslərdən geniş istifadə olunur. Bu göstərici dövlət əhəmiyyətli məsələlərin həllində zəruri məlumatların toplanmasına kömək edir, makro səviyyədə proqnozların verilməsi və müxtəlif hesablamaların aparılmasında tətbiq edilir.
547
Telekommunikasiya və
poçt statistikasında müşahidə obyekti natura və dəyər ifadəsində telekommunikasiya və poçt xidmətlərinin həcmi, rabitə şəbəkələri və vasitələridir. Statistik müşahidə vahidi kimi, poçt və rabitə müəssisələri (təşkilatı, idarəsi və s.) rabitə texniki vasitələrini istismar edərək poçt və rabitə xidmətləri göstərən digər müəssisələr götürülür. Müxtəlif mülkiyyət formalı
müəssisə və
təşkilatlarda tarif
indeksləri hesablanarkən müəssisə və təşkilatların göstərdikləri xidmətlərin tarifləri əsas götürülür. Tarif indekslərinin qurulması aşağıdakı mərhələlərdən ibarətdir: - Telekommunikasiya və poçt fəaliyyəti ilə məşğul olan bazis müəssisələrinin və təmsilçi xidmət növlərinin seçilməsi; - tariflərin qeydiyyat qaydasının təyin edilməsi; - müxtəlif aqreqasiya səviyyələrinin məcmu qiymət indekslərinin hesablanması üçün
göstəricilərin ölçülməsi sisteminin seçilməsi. Tarif indekslərinin hesablanması düsturunun seçilməsi. Təmsilçi - xidmət növlərinin tarif indekslərinin hesablanması zamanı bazis çəkiləri kimi, hər bir rabitə müəssisəsi üzrə istifadə edilən xidmət növlərinin sayı haqqında məlumatlardan istifadə edilir. Đndekslər adətən hesabat ayına, keçən ilin müvafiq ayına, cari ilin əvvəlki ayına, dekabr ayına, hesabat dövrünün əvvəlindən və keçən ilin müvafiq dövrünə görə hesablanır. Hüquqi şəxslər üçün rabitə xidmətləri üzrə tarif indeksləri hesablanarkən göstərilmiş xidmət növlərinin tarifləri əsas götürülür. Məcmu tarif indeksləri birləşmənin müxtəlif səviyyələri üzrə hesablanır: - xidmət qrupları üzrə; - rabitə altsahələri üzrə; - ümumilikdə rabitə sahəsi üzrə. Rabitə xidmətləri tariflərinin məcmu indekslərinin hesablanması üçün aşağıdakı məlumatlardan istifadə edilir: - müşahidə olunan xidmət növlərinin tarif indeksləri; - bazis dövrünün çəki strukturu (ayrı-ayrı xidmət növlərinin natura və dəyər ifadəsində həcmi). Rabitə xidmətləri üzrə məcmu tarif indekslərinin hesablanması üçün dəyər çəkilərinin rekursiv sistemlə hesablandığı modifikasiya olunmuş Laspeyres düsturundan istifadə edilir. Hesablanmanın rekursiv sisteminin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, hesabat ayının əvvəlki aya nisbətən məcmu tarif indeksi hesablanarkən, çəkilər kimi bazis dövrünün əvvəlki ayın tarifinə əsasən çəkisindən istifadə edilir. Məcmu
indekslərin hesablanmasında fərdi indekslərdən istifadə edilməsi ayrı-ayrı xidmət növlərinin tariflərinin dəyişməsini göstərir və məcmu indekslərin yaranmasında onların rolunu aydın təsvir etməyə imkan yaradır.
– xidmətlərin sahə üzrə orta maya dəyəri və müqavilə əsasında tələb və təklif qanunu nəzərə alınmaqla, gəlirlər əsasında müəyyən olunmuş qiymətlərdir. Rabitə
xidmətlərinin tarifləri, istehlakçı kateqoriyasından (qrupundan), məlumatın çatdırılma uzaqlığından, rabitə xidmətinin göstərildiyi vaxtın, göndərişin çəkisindən (kütləsindən), ötürmənin sürətindən, bütövlüyünə tələblərdən, əlaqənin davamlığından və s. asılı olaraq fərqləndirilir.
KEYFĐYYƏTĐ – məlumatların ötürülməsində tələbatların daha səmərəli ödənilməsinə imkan verən
sisteminin xüsusiyyətlərinin məcmusudur. Rabitə vasitələri xidmətinin keyfiyyəti və rabitə müəssisələrinin məhsullarının keyfiyyəti göstəriciləri ilə
müəyyənləşdirilir. Rabitə vasitələri ilə xidmətin keyfiyyəti istehsal və qeyri-istehsal sferalarının və əhalinin rabitə vasitələri ilə
təmin edilməsinin inkişaf vəziyyətini, təşkili və səviyyəsini əks etdirir. Aşağıdakı göstəriciləri xarakterizə edir: 1) əraziyə (rabitə müəssisələri tərəfindən xidmət göstərilən ərazinin orta sahəsi, orta xidmət radiusu) və yaxud əhalinin sayına (100 nəfər sakinə düşən telefonların sayı və s.) nisbətdə rabitə məntəqələrinin sıxlığı; 2) yaşayış məntəqələrinin rabitə şəbəkəsi ilə əhatə olunması (ölkə ərazisinin televiziya və radio verilişləri ilə əhatə olunması faizi); 3) rabitə şəbəkəsinin avtomatlaşdırılması dərəcəsi (şəhərlərarası telefon
rabitəsinin avtomatlaşdırılmış kanallarının onların ümumi sayında payı); 4) rabitə məntəqələri və xətlərinin fəaliyyət müddəti (gün
ərzində rabitə
bölmələrinin, şəhərlərarası telefon rabitə
xətlərinin rejimli iş vaxtı). Rabitə müəssisələrinin məhsullarının keyfiyyəti müxtəlif növ məlumatların (teleqramların, məktubların, bağlamaların və s.) göndərilmə sürəti ilə; məlumatın doğruluğu (əks etdirmənin dəqiqliyi); rabitə fəaliyyətinin etibarlılığı (sabitliyi) ilə müəyyən
edilir. Aşağıdakı göstəriciləri xarakterizə edir: məlumatların işlənməsi və ötürülməsinin nəzarət (normativ) vaxtının yerinə yetirilməsi (göndərəndən göndərilən ünvana mövcud nəzarət vaxtı ərzində məlumatın çatması faizi); 2) rabitə kanallarının saz vəziyyətdə fəaliyyət əmsalı – kanalların saz vəziyyəti vaxtının (saatlarla) müəyyən olunmuş
548
cədvəllə işlənmə vaxtına olan nisbəti - əks etdirilən rabitə kanallarının sabit (saz) fəaliyyəti. Telefon rabitəsində baş tutmuş zənglərin ümumi zənglərə nisbəti baş tutmuş danışıqların sayı və s. əsas keyfiyyət göstəricilərindən biri hesab olunur.
MÜƏSSĐSƏLƏRĐ (RABĐTƏ MÜƏSSĐSƏLƏRĐ, ĐDARƏ VƏ TƏŞK- ĐLATLARI) – mülkiyyət növündən asılı olmayaraq, əsas fəaliyyəti telekommunikasiya və ya poçt rabitə xidməti olan hüquqi və fiziki şəxslərdir.
LƏNMƏLƏRĐN TƏMƏRKÜZLƏŞMƏSĐ ƏMSALI – yüklənmələrin qeyri-bərabərlik dərəcəsini xarakterizə edir. Ümumilikdə, rabitə müəssisələrində yüklənmələrin təmərküzləşməsi əmsalı aşağıdakı kimi müəyyənləşdirilir: sutka saat saat q q K ÷ = (q saat
- əlavə götürülmüş saat yükü, q
sutka – sutkalıq yüklənmədir). Ən çox maraq ən
böyük yüklənmə saatının təmərküzləşmə əmsalı təşkil edir: q q q K ys sut ys ys − ÷ = ( ən böyük yüklənmənin saat ərzində yüklənməsidir).
STATĐSTĐKASI – rabitə müəssisələrinin sosial-iqtisadi və istismar fəaliyyətini, rabitə şəbəkəsi və vasitələrinin inkişaf proseslərini öyrənən statistika sahəsidir. Nəzəri cəhətdən, rabitə statistikası bütövlükdə rabitə
sahəsinin konkret
tələblərinə və
xüsusiyyətlərinə uyğunlaşdırılan ümumi statistika nəzəriyyəsinin metod və üsullarına əsaslanır. Rabitə statistikasının xüsusiyyəti ilkin statistik müşahidə üçün etibarlı baza yaradan operativ uçot sisteminin geniş inkişafla təmin olunmasıdır. Đstifadəçilərin tələbatını təmin etmək üçün rabitə statistikası sahəsi üzrə statistik hesabatların göstəricilər sistemi işlənib hazırlanır və rabitə müəssisələrinin işinin, poçt, telefon və teleqraf mübadiləsi axınlarını, rabitə xidmətinin istehlakçı qrupları, tarif qrupları və s. rabitə xidmətinin tələb səviyyəsi və strukturunun öyrənilməsi üçün birdəfəlik müayinələr təşkil edilir.
Yüklə 17,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|