A. M. Vəliyev Elmi redaktorlar: R. A. Səlimov, S. A. Sadıqova, T.Ə. Paşayev
Yüklə 17,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- BMT ƏRZAQ VƏ KƏND TƏSƏR- RÜFATI TƏŞKĐLATI (FAO)
- BMT-nin ĐQTĐSADĐ VƏ SOSĐAL ŞURASI
- BMT-nin STATĐSTĐKA FƏALĐYYƏTĐ- NĐN ƏLAQƏLƏNDĐRĐLMƏSĐ ÜZRƏ KOMĐTƏSĐ
- BMT-nin STATĐSTĐKA KOMĐSSĐYASI
- BONQAARTS MODELĐ
|
BĐZNES STATĐSTĐKASI (sahibkarlıq statistikası) – mənfəət əldə etmək məqsədilə məhsul istehsalı və xidmətlərin göstərilməsi üçün insan əməyinin istehsal vasitələri və digər iqtisadi aktivlərlə birləşməsinə, habelə həmin məqsədlə digər şəxslərə iqtisadi aktivlərin istifadə üçün verilməsinə yönəldilməklə iqtisadi fəaliyyəti öyrənən statistika sahəsidir. Sahibkarlıq anlayışı iqtisadi kateqoriya olmaqla, iqtisadi, hüquqi, sosioloji və digər amillərlə xarakterizə olunur.
RÜFATI TƏŞKĐLATI (FAO) - 1945-ci ildə yaradılmış hökumətlərarası beynəlxalq təşkilatdır. Bütün dünyada kənd təsərrüfatının, balıqçılığın və meşə təsərrüfatının inkişafına kömək edir. FAO texniki yardım və ərzaq köməkliyi göstərir, həmçinin dünya kənd təsərrüfatının inkişafı məcəllələri üzrə
proqnozlar və
statistik məlumatlar hazırlayır. FAO kənd təsərrüfatı, meşə təsərrüfatı və balıqçılığa dair metodik təlimatlar və illik statistik məlumatlar dərc etdirir, həmçinin qida, ərzaq
və istehlak məsələləri üzrə
məlumatları toplayır, təhlil edir, işləyir və yayır. BMT-nin BÜDCƏSĐ – BMT-nin proqramları üzrə
müntəzəm büdcədir. BMT-nin Baş
Assambleyası tərəfindən iki ildə bir dəfə təsdiq edilir. BMT-nin üzv-dövlətlərinin üzvlük haqları hesabına, üzvlük üzrə Komitənin tövsiyəsinə görə BMT-nin Assambleyası tərəfindən müəyyən edilmiş şkalaya uyğun olaraq iki il üçün formalaşdırılır. Üzvlük şkalasının əsaslandığı əsas meyar üzv-dövlətin real ödəmə qabiliyyəti hesab edilir. Assambleya tərəfindən üzvlük haqqı verən hər bir dövlət üçün maksimum 25%, minimum isə 0,01% təyin edilmişdir. BMT-nin büdcəsi ümumi siyasətin, rəhbərliyin və əlaqələndirmənin formalaşdırılması, siyasi fəaliyyət, beynəlxalq hüquq və qanunlar, inkişaf məqsədli beynəlxalq və regional əməkdaşlıq, insan hüquqları və humanitar siyasət, ictimai məlumatlar, ümumi inzibati xidmətlər, xüsusi xərclər, əsaslı xərclər, heyətə qoyulmuş vergilər üzrə xərclər maddələri üzrə xərclənir.
BMT-nin əsas orqanlarından biridir və 1946-cı ildə yaradılmışdır. Mənzil qərargahı Cenevrədə yerləşir. Şuranın 54 üzvü vardır. Tərkibinin 1/3-i BMT Baş Məclisi tərəfindən hər il yenidən seçilir (3 il müddətinə). Şuraya seçkilər aşağıdakı yer bölgüsü əsasında keçirilir: Afrika 14 yer, Asiya 11 yer, Latın Amerikası 10 yer, Qərbi Avropa və digər dövlətlər 13 yer. Đqtisadi və Sosial Şura (EKOSOS) BMT Təhlükəsizlik Şurasının daimi üzvü olan nümayəndələrindən təşkil edilir. O, BMT-nin ixtisaslaşdırılmış idarəsi kimi onun iqtisadi və sosial fəaliyyətini əlaqələndirir, 74
Nizamnaməsinə uyğun
olaraq iqtisadiyyat, mədəniyyət, maarif, səhiyyə sahəsində beynəlxalq məsələlərə dair tədqiqatlar aparır, məruzələr hazırlayır, tövsiyələr verir, BMT Baş Məclisinin iqtisadi və sosial sahələrə dair tövsiyələrini həyata keçirir. EKOSOS-un ali orqanı ildə iki dəfə çağırılan sessiyadır. Xüsusi sessiyalar da çağırıla bilər. Şuranın nəzdində müxtəlif funksional vəzifələri yerinə yetirən komitə və komissiyalar fəaliyyət göstərir. BMT-nin Baş Məclisi hər il EKOSOS-a üç il müddətinə 18 üzv seçir.
– komitə 2002-ci ildə
yaradılmışdır. Komitə beynəlxalq təşkilatların statistik proqramlarının əlaqələndirilməsi və birləşdirilməsi, bu əsasda statistika sahəsində texniki kömək daxil olmaqla, beynəlxalq statistika məlumatlarının yığılmasının, işlənməsinin və yayılmasının birləşmiş sisteminin yaradılması məqsədi ilə təşkil edilmişdir. Komitə həmçinin BMT-yə üzv olan ölkələrin statistika xidmətlərinə statistikanın müxtəlif sahələri üzrə metodoloji işləmələrin əlaqələndirilməsi və uyğunlaşdırılması yolu ilə beynəlxalq statistika təşkilatları tərəfindən hazırlanmış konsepsiya, anlayış və təsnifatlardan istifadə edilməsində kömək göstərir. Beynəlxalq statistika təşkilatlarının rəhbərləri Komitənin üzvləri hesab edilirlər. Onlara aiddir: BMT-nin və BMT sisteminin regional iqtisadi komissiyalarının (BMT-nin Avropa
Đqtisadi Komissiyası, BMT-nin Asiya və Sakit Okean hövzəsi ölkələri üzrə Đqtisadi və Sosial
Komissiyası, BMT-nin Afrika ölkələri üzrə Đqtisadi Komissiyası, BMT-nin Qərbi Asiya ölkələri üzrə Đqtisadi Komissiyası, BMT-nin Latın Amerikası və Karib hövzəsi ölkələri üzrə Đqtisadi Komissiyası) katiblikləri, BMT-nin ixtisaslaşdırılmış təşkilatları (Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatı, Ümumdünya Səhiyyə
Təşkilatı, Beynəlxalq Əmək Təşkilatı, YUNESKO, YUNĐDO, YUNĐSEF, Dünya Bankı, BVF, BMT-nin Đnkişaf Proqramı, Əhali üzrə BMT Fondu), Dünya Ticarət Təşkilatı, Dünya Turizm Təşkilatı, hökumətlərarası təşkilatlar (ĐƏĐT, Avrostat), Beynəlxalq Statistika Đnstitutu və digər qeyri-hökumət təşkilatları, həmçinin regional inkişaf bankları.
– BMT-nin Đqtisadi və sosial şurasının qətnaməsinə müvafiq olaraq, 1946-cı ildə yaradılmış və 1947- ci ildən fəaliyyətə başlamışdır. BMT-nin sosial- iqtisadi fəaliyyətini əlaqələndirən Đqtisadi və sosial şuranın funksional komissiyalarından biridir. Onun işində coğrafi bölgü prinsipi üzrə dörd ildən bir seçilən BMT-yə üzv ölkələrin nümayəndələri, həmçinin müşahidəçi qismində statistika xidmətlərinin, BMT sisteminin regional iqtisadi komissiyalarının (BMT-nin Avropa
Đqtisadi Komissiyası, BMT-nin Asiya və Sakit okean hövzəsi ölkələri üzrə Đqtisadi və Sosial Komissiyası, BMT-nin Afrika ölkələri üzrə Đqtisadi Komissiyası, BMT-nin Qərbi Asiya ölkələri üzrə Đqtisadi Komissiyası, BMT-nin Latın Amerikası və Karib hövzəsi ölkələri üzrə Đqtisadi Komissiyası) katiblikləri, BMT-nın ixtisaslaşdırılmış təşkilatları (Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatı, Dünya Səhiyyə Təşkilatı, Beynəlxalq Əmək Təşkilatı, YUNESKO, YUNĐDO, YUNĐSEF, Dünya Bankı, BVF, BMT- nin Đnkişaf Proqramı, Əhali üzrə BMT Fondu), Dünya Ticarət Təşkilatı, Dünya Turizm Təşkilatı, hökumətlərarası təşkilatlar (ĐƏĐT, Avrostat), Beynəlxalq Statistika Đnstitutu və digər qeyri- hökumət təşkilatlarının nümayəndələri iştirak edirlər. BMT-nin Statistika Komissiyası BMT-nin işi üçün lazım olan statistik məlumatların toplanması və işlənməsi üzrə BMT-nin Đqtisadi və Sosial Şurasına təklif və tövsiyələr hazırlayır; milli hesablar sisteminə aid olan qlobal metodologiya və təşkilati məsələləri həll edir, BMT-nin regional statistika fəaliyyəti isə regional komissiyalar tərəfindən həyata keçirilir. Onun fəaliyyəti müxtəlif statistika məsələlərini və iri statistika işlərinin aparılmasının təşkilini əhatə edir: əhali və yaşayış fondlarının siyahıyaalınmasını, milli gəlirlərin hesablanmasını, milli
hesablar sisteminin işlənib hazırlanmasını, beynəlxalq müqayisələri və s. Komissiyanın icraçı orqanı – BMT-nin statistik illik məcmuəsi, BMT-nin illik demoqrafiya məcmuəsi, Milli hesabların illik məcmuəsi və s. kimi statistik nəşrlərinin hazırlanması ilə məşğul olan BMT-nin Statistika Bürosudur. BOKS-CENKĐNS MODELĐ - x t stasionar müvəqqəti sırasının avtokorrelyasiya xüsusiyyətini daha tam və səmərəli əks etdirən - sürüşkən orta avtoreqressiya modelidir (SOAR). Aşağıdakı kimi yazılır: , ...
~ ....
~ ~ 1 1 1 1 q t q t t p t p t t Q Q x x x − − − − − − − = − − − ε ε ε ϕ ϕ burada x t t m x x − = ~ - orta səviyyədən kənarlaşma, ε
– sıfır riyazi gözlənənlə (ehtimalla) və 2
σ ilə sıfırla ağ səs-küydür. Sürüşkən orta avtoreqressiya modelinin tətbiqi polinomial trendin (meylin) mövcudluğunu xarakterizə edən qeyri-stasionar sıra hallarına şamil edilir.
75
– bilavasitə doğum amillərinin təsirinin multiplikativ modelidir. Amerika demoqrafı C.Bonqaarts tərəfindən 1978- ci ildə təklif olunmuşdur. Potensial (mümkün olan) doğum səviyyəsi ilə onun real səviyyəsi arasında fərqləri silsilə indekslərlə göstərir, onların hər biri müəyyən amilin təsir dərəcəsini əks etdirir. Bonqaarts modelinin əsas tənlikləri: TF C C C C TFR i a c m ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ = TF i C C C TMFR a c ⋅ ⋅ ⋅ =
TF C TNMFR i ⋅ = burada TF – yekun nəsilvermə əmsalı; TFR – ümumi nəsilvermə əmsalı; TMFR – nikahda ümumi nəsilvermə əmsalı; TNMFR – nikahda yekun təbii doğum əmsalı; C
– nikah vəziyyətinin təsiri indeksi; C
– kontrasepsiyanın təsiri indeksi; C
– abortların təsiri indeksi; C i –
doğumdan sonrakı sterilliyin təsiri indeksidir. Nəzərə alınır ki, həmin əhali üçün yekun nəsilvermə əmsalı patoloji sonsuzluğun yayılması ilə müəyyən edilir. Model müəllifinə görə, əhalinin böyük əksəriyyətində yekun nəsilvermə əmsalı 13.0-dan 17.0-dəkdir, TF orta qiyməti isə 15.3-ə bərabərdir. Doğuşdan sonra sterillik indeksi bərabərdir: C i
i + 5 , 18 20 burada i – laktasiya və özünü cinsi əlaqədən gözlədikdən sonra doğuşdan sonrakı sterilliyin orta uzunluğudur. Abortların təsiri indeksi bərabərdir: C a = TAR b TFR TFR ⋅ + burada TAR – yekun abort əmsalıdır, ümumi nəsilvermə əmsalına oxşar hesablanır; b – 0,4(1+U) bərabər olan bir abortla qabağı alınan doğumun orta sayıdır; U – kontrasepsiyadan istifadə edən qadınların sayıdır. Kontrasepsiyanın təsiri indeksi bərabərdir:
burada e – istifadə olunan kontrasepsiyanın orta effektivliyidir. Nikah vəziyyətinin təsiri indeksi bərabərdir: C m =TFR/TMFR. Modeldəki bütün sabitlər müəllif tərəfindən empirik yolla
bir çox
ölkələrin statistik məlumatlarına əsasən
alınmışdır. Bonqaarts modelinin üstünlüyü bütün parametrlərin aydın izahındadır, zəif tərəfi isə ondan ibarətdir ki, indekslərin dəqiq hesablanmasına yalnız dərin tədqiqatlar əsasında alına bilən ətraflı informasiya tələb olunur. Buna görə də, bir qayda olaraq, modeldən istifadə etdikdə
lazımi çıxış
məlumatların çox və ya az dərəcədə dəqiq qiymətlərlə kifayətlənirlər. BORC – yerinə yetirilməmiş öhdəliyin, ödənilməmiş borcların məbləğidir. Borc
müqaviləsinin iştirakçılarından birinin digərinə geri qaytarma və bir qayda olaraq, müəyyən faizin ödənilməsi şərti ilə pul, ya da material qiymətlilərin verilməsidir. Alqı-satqıdan onunla fərqlənir ki, dəyərin yerdəyişməsi birdəfəlik ikitərəfli xarakter daşımır, ardıcıldır: kreditordan borc alana, sonra isə – borc alandan kreditora. Borc müddətlərinə görə fərqləndirilir: tələb edilənədək və müddətli – qısamüddətli (1 ilə qədər), uzunmüddətli (1 ildən çox), eyni zamanda növlər üzrə: veksellərin girova verilməsi, əmtəə sənədi və qiymətli kağızlara, əmlaka (ipoteka) və s. qoyulması.
sayılır. Borc əməyin klassik mexanizmi texnoloji formada aşağıdakı kimi görünür: ixtisaslaşdırılmış kommersiya firması (məşğulluq agentliyi) sifarişçi-müəssisələrdən və bəzən fiziki şəxslərdən xidmətə dair daxil olmuş sifarişlərin yerinə yetirilməsi üçün bu işçiləri öz ştatlarına qəbul edir. Borc əməkdən istifadənin belə adlanan bu forması işçi qüvvəsinin lizinqi adlanır. Məşğulluq agentliyi borc əmək xidməti göstərən borc işçiləri müəyyən dövrə sifarişçi-müəssisələrə “müvəqqəti istifadə üçün” icarəyə verir. Məşğulluq agentliyi üçün heyətin icarəyə verilməsi və ya işçi qüvvəsinin lizinqi üzrə xidmət göstərməsi gəlir gətirən sahibkarlıq fəaliyyətinin bir növüdür. Borc əməkdən istifadənin digər texnologiyası (autstaffinq, autsorsinq, müvəqqəti muzdla tutulmuş işçi) borc əməyi bazarının göstərilən üç iştirakçısı (məşğulluq agentliyi, sifarişçi-müəssisə, işçi) arasında bu münasibətlərin modifikasiyasını əks etdirir. Bəzən borc əməyin münasibətləri sxeminə dövlət də daxil edilir. Ancaq dövləti bu münasibətlərin tam hüquqlu iştirakçısı saymaq olmaz. O, hər şeydən əvvəl borc əməyin üç iştirakçısının oyun qaydalarını verir, məşğulluq siyasətinin həyata keçirilməsi, işsizlik problemlərinin həll edilməsi və s. üçün borc əməyin texnologiyasından istifadə edir. Qeyd etmək lazımdır ki, məşğulluğun bu forması, insan inkişafı konsepsiyasının həyata keçirilməsi prinsiplərinin iqtisadi əsaslarının formalaşdırılması nöqteyi-nəzərindən bəzən
ziddiyyətli görünür. BORC FAĐZĐ – borc verən tərəfindən borc alana
(müştəriyə) şərtləndirilmiş müddətə müəyyən məbləğdə pulun ödənilməsindən ibarət olan xidmətlərin dəyəridir. Borc faizi ödəyən üçün xərc, alan üçün isə gəlirdir. Borc faizinin kəmiyyəti faiz dərəcəsinin kəmiyyəti ilə müəyyən
76
edilir (“Faiz dərəcəsi”nə bax), yəni borcun məbləği (illik) və borc alınan vasitənin məbləği arasındakı nisbətdir, bununla belə, bu pul məbləği həmişə cari pul vahidində geri qaytarılır. Borc faizi onluq, ya da natural kəsr şəklində faizlərlə ölçülür. O, sonuncu vəziyyətdə sazişlərdə 1/16-ə qədər dəqiqliklə müəyyən edilir. Faizlərin hesablanması, bir qayda olaraq, diskret qaydada (müəyyən dövrün – ayın, rübün, ilin sonuna) aparılır. Borc faizi onun hesablanmasına uyğun ödənir, ya da borcun məbləğinə daxil edilir. Sadə (bütün ssuda müddəti ərzində eyni başlanğıc məbləğində tətbiq edilir), ya da mürəkkəb (borc faizi artıq əvvəlki faiz dövrünə hesablanmış məbləğə əlavə hesablanır) ola bilər. Bundan başqa, ssuda faizi müqavilənin fəaliyyəti ərzində müəyyən edilmiş, ya da dəyişən, yəni inflyasiya dinamikasından, valyuta kursundan və s. asılı olaraq dəyişə bilər. Đkinci halda, ssuda faizinin qiyməti zamana görə dəyişən göstərilən xidmət baza qiyməti və ona əlavənin məbləğinə bərabərdir (“Marja” bax). BORCA XĐDMƏT EDĐLMƏSĐNƏ SƏRF OLUNAN, MAL VƏ XĐDMƏTLƏRĐN ĐXRACINDAN DAXĐLOLMALARIN HĐSSƏSĐ (Minilliyin bəyannaməsində əks olunmuş inkişaf göstəricilərindən) - qeyri- rezidentlərə əsas məbləğin və ya faizlərin xarici valyuta ilə, mal və xidmətlərlə ödənməsidir.
yaxud bir ildən artıq müddətə uzadılmış borclara aid edilir.
rezidentlərin qeyri-rezidentlərə mal və xidmətlərin alqı-satqısını, barterini, hədiyyə olunmasını və ya əvəzsiz verilməsini əks etdirir. Đxrac edilən malların dəyəri
FOB qiymətləri ilə qiymətləndirildiyi hallarda, ixrac edilən malların qiymətlərinə ixracçı dövlətin sərhədinə qədər çatdırılması və sığortalanması xərcləri daxil edilir. Xarici səyyahların daxili bazarda xərcləri kimi mal və xidmətlərin çatdırılması ilə bağlı bütün digər sövdələşmələr digər ümumdünya hesabatlarında xidmətlər kimi nəzərə alına bilər. Xaricdə çalışanların köçürmələri ilə yanaşı, ixracdan daxilolmalar xarici borca xidmət üzrə öhdəliklərin yerinə yetirilməsi üçün xarici valyutada daxilolmalar hesab edilir. Bu göstərici xarici borclara xidmət xərclərinin, mal və xidmətlərin ixracına olan nisbətinin faizi kimi hesablanır. BORTKEVĐÇ DÜZƏLĐŞĐ – demoqrafiya statistikasında ölüm cədvəllərinin qurulması zamanı yaşayanların L
sayını almaq üçün tətbiq edilir. Bortkeviç düzəlişi olmadan bu düstur hesablandıqda, L x = ∫ +1 x x x x d l
müəyyən yaş intervalında sağ qalanların sayının bərabər (xətti) azalması nəzərdə tutulur. Onda yaşayanların sayı müəyyən yaş intervalının başlanmasından əvvəl (l
) və sonunadək (l x+1 ) sağ
qalanların sayının yarı cəmi kimi müəyyən edilir. Belə bir fərziyə də var ki, sağ qalanların sayının fasiləsiz dəyişməsi üç ardıcıl gedən yaş intervallarında üçüncü sıra parabola ilə təsvir və onlardan orta (ikinci) yaş intervalı üçün tətbiq oluna bilər. Bu fərziyyədən irəli gəlir ki, L x = 0,5 (l x + l x+1 ) + 24 1 (d x – d x-1 ) burada d x+1 və d x-1 – sonrakı və ondan əvvəlki yaş intervalında ölənlərin sayıdır. 1890-ci ildə V.Đ.Bortkeviç tərəfindən təklif olunmuş bu düsturdakı ikinci cəm Bortkeviç düzəlişi adlanır. BORU KƏMƏRĐNĐN MƏHSULDARLIĞI – vaxt (adətən bir il) vahidində boru kəməri üzrə nəql edilən neftin, neft məhsullarının, qazın ötürülməsinin həcmidir. Həmçinin günlük və saatlıq hesablanmış ötürmələrlə də müəyyən olunur.
- istehsal prosesinin pozulması ilə bağlı olaraq, onun dayandırılmasına səbəb olmuş işçilərin işləmədiyi iş vaxtıdır. Boş dayanmalar öz davamiyyət müddətinə görə gün
başlamamışdır və başqa işlərə cəlb olunmamışdır. Gün uzunu boş dayanmalara, həmçinin əmək prosesinin təmin olunmaması ilə bağlı
müdiriyyətin icazəsi ilə işçilərin işə çıxmaması da daxildir. Növbə daxili boş dayanma iş günü (növbə) ərzində 5 dəqiqədən artıq, ayrı-ayrı bəzi istehsallarda (konveyerlərdə, axın xətlərində) isə 1 dəqiqədən artıq vaxt hesab olunur. Boş dayanma, işçinin günahı üzündən və işçinin günahı olmadan yaranan boş dayanmaya bölür. Yüklə 17,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|