A. M. Vəliyev Elmi redaktorlar: R. A. Səlimov, S. A. Sadıqova, T.Ə. Paşayev
Yüklə 17,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- DEMOQRAFĐK QOCALMA
- Hadisələrin birinci məcmuları hər hansı dövrdə
- Əhalinin birinci məcmuları
|
DEMOQRAFĐK HADĐSƏLƏRĐN CARĐ UÇOTU (əhalinin təbii adlanan hərəkətinin cari uçotu) – doğum, ölüm, nikah və boşanma halları, bu hadisələrin baş verməsi haqqında məlumatların toplanmasıdır. Məqsəd – əhalinin sayı və tərkibi (doğum və ölüm nəticəsində daim dəyişən) haqqında məlumatın, həmçinin demoqrafik proseslərin xarakteristikalarının müntəzəm alınmasıdır. Demoqrafik hadisələrin cari uçotunun spesifikası ondan ibarətdir ki, demoqrafik hadisələr hüquqi rəsmiləşmədən sonra müşahidə oluna bilir, çünki onların hər biri hüquqi əhəmiyyətə malikdir. Cari qeydiyyat olmadıqda, yaxud pis təşkil olunduqda, analoji məlumatlar bəzən retrospektiv əhalinin siyahıya alınması, yaxud müşahidəsi zamanı alınır (məsələn, siyahıyaalmadan qabaqkı il ərzində ailədə doğum və ölənlərin sayı haqda). XX əsrin ortalarından inkişaf etmiş ölkələrin çoxunda demoqrafik hadisələrin cari uçotu xüsusi dövlət orqanlarında, yaxud səhiyyə orqanlarında məcburi qeydiyyatı kimi mövcuddur. Azərbaycan Respublikasında demoqrafik hadisələrin cari uçotu vətəndaşlıq vəziyyəti aktlarının dövlət qeydiyyatına əsaslanır. Uşağın doğulması haqda qeydiyyat uşağın doğulduğu yer üzrə, yaxud valideynlərinin (yaxud onlardan 107
birinin) yaşadığı yer üzrə doğum evindən (xəstəxanadan) verilmiş arayış əsasında aparılır. Nikahda olan ata və ana onların birinin ərizəsinə əsasən
valideynlər kimi
yazılır. Nikahda
olmadıqda, uşağın anası haqda qeydiyyat onun ərizəsi əsasında, atası haqda qeydiyyat – ata və ananın birgə ərizəsi, yaxud məhkəmə qərarı üzrə yazılır. Doğum haqda
aktda aşağıdakılar göstərilir: cinsi, doğulduğu tarix və yer, anadan doğulmuş neçənci uşaqdır, bir döllü, yaxud çoxdöllü doğumda, diri, yaxud ölü, həmçinin valideynlərin doğulduğu tarix, yaşı, milliyyəti, təhsil səviyyəsi, iş yeri, vəzifəsi, yaxud yaşamaq üçün vəsait mənbəyi, onların daimi yaşadığı yer və orada yaşadığı müddət, nikahlarının qeydiyyat tarixi və atası haqda qeydiyyatın əsası. Ölümün qeydiyyatı ölənin yaşadığı yer üzrə və ölüm haqda həkim şəhadətnaməsinin əsasında ölümün baş verdiyi yer üzrə aparılır. Ölüm haqda aktda ölüm tarixi, yeri və səbəbi, ölənin cinsi, doğulduğu tarix və yer, yaşı, nikahlıq vəziyyəti, təhsil səviyyəsi, milliyyəti, harada və hansı vəzifədə işləmiş, yaxud yaşamaq üçün vəsait mənbəyi, daimi yaşayış yeri və orada yaşadığı müddət, 1 yaşadək ölənlər üçün isə – ananın müvafiq
xarakteristikaları, həmçinin sayca neçənci uşaqdır və özünün yaşı göstərilir. Nikahın qeydiyyatı nikaha girənlərin birinin yaşadığı yer üzrə Ədliyyə Nazirliyinin müvafiq orqanlarına verdiyi birgə ərizə əsasında və ərizə verildiyi gündən bir aydan tez olmayaraq aparılır. Nikaha girmək üçün nikaha girən şəxslərin qarşılıqlı razılığı və onların nikah yaşına çatması tələb olunur.
qeydiyyatı ər-arvadın, yaxud
onlardan birinin yaşadığı yer üzrə müvafiq qeydiyyat orqanına ərizəsi əsasında, yetkinlik yaşına çatmamış uşaqlar olduqda, yaxud ər-arvad arasında mübahisə olduqda, məhkəmənin qərarı ilə yazılır. Nikah ər-arvadın bir tərəfli ərizəsi ilə də ləğv edilə bilər, əgər o biri tərəf ruhi xəstəlik və s. bu kimi hallar nəticəsində məhkəmə tərəfindən iş bacarığı olmayan, itkin düşmüş və 3 ildən az olmayan müddətə azadlıqdan məhrum olunmuşdursa. Đstənilən halda, yalnız nikahın pozulması haqda aktın qeydə alındığı andan nikah pozulmuş hesab olunur. Aktlar iki nüsxədən ibarət yazılır. Birinci nüsxə qeydiyyat orqanlarının arxivinə, ikinci isə statistik işləmələr üçün yerli statistika orqanlarına verilir.
– insanların müəyyən məcmusunda vaxt vahidində baş verən demoqrafik hadisələrin sayıdır. Demoqrafik proseslərin öyrənilməsində onların vaxta görə intensivliyini ölçmək üçün tətbiq olunur. Demoqrafik təhlildə demoqrafik prosesin intensivliyinə koqortanın (nəslin) sayından və demoqrafik hadisələr (doğum, ölüm və s.) götürülmüş vaxtdan asılı olan dəyişən kəmiyyət kimi baxılır. Əgər baxılan vaxt kəsiri 0 (sıfır) olarsa, onda demoqrafik hadisələrin sıxlığı həmin koqortada (nəsildə) olacaq. t E D t lim
0 → = burada E – hadisələrin sayı, t – vaxtdır. Bununla həm təqvim vaxtı, həm də koqortanın öz vaxtı başa düşülür (məsələn, yaş). Konkret demoqrafik tədqiqatlarqa demoqrafik hadisələrin sıxlığı demoqrafik hadisələrin vaxta görə bölüşdürülməsinin xarakteristikasında, yaxud yaşa görə vaxt intervalları qeyri-bərabər olduğu halda hadisələrin sayı vaxt
intervalının kəmiyyətinə bölünməklə hesablanır. DEMOQRAFĐK HƏRƏKƏT (statistik registrdə) – vahidin registrə yazılması və ya registrdən çıxarılması, yaxud vahidlər arasında əlaqənin yaradılması və kəsilməsi əks olunan hadisələrin nəticəsidir. DEMOQRAFĐK ĐNDEKSLƏR – bir əhali qrupunda etalon (standart) kimi qəbul olunan digər əhaliyə nisbətən demoqrafik proseslərin intensivliyini xarakterizə edən göstəricilərdir. Ərazi üzrə müqayisələr zamanı demoqrafik proseslərin sosial və iqtisadi əlamətlərə görə fərqlənməsinin təhlilində tətbiq olunur. Hər bir ümumi demoqrafik əmsal xüsusi əmsalların əhali sayının müvafiq payına vurma hasilinin cəmi kimi təqdim oluna bilər. Əgər öyrənilən əhalidə prosesin intensivliyinin ümumi əmsalı ∑ ′
′ = ′ x x m S m standart kimi qəbul olunan əhali üçün analoji əmsal isə ∑ ⋅ = 0 0 0 x x m S m (burada
0 x S
və x S ′
– müvafiq strukturlar, 0
m və
0 m′ – müvafiq xüsusi əmsallar) olarsa, onda əmsallar arasındakı nisbəti aşağıdakı kimi göstərmək olar: s i I I m m ⋅ = ′ 0 , burada ∑ ∑ ⋅ ′ ′ ⋅ ′ = 0 x x x i m S m S I – intensivlik indeksi, ∑ ∑
⋅ ′ = 0 0 0 x x x x s m S m S I isə – strukturun indeksidir. Đntensivlik indeksinin məxrəc və surətinə eyni əhalinin strukturu daxildir. Buna görə də, indeks hadisələrin real sayının həmin əhalinin hipotetik sayına nisbətidir. Belə etalon (standart) əmsallar 108
kimi bəzən bütün öyrənilən qruplar üzrə ən tipik, yaxud orta, maksimum götürülür. Đntensivlik indeksinin Đ
standart qəbul edilmiş əhali üçün ümumi əmsalına (m 0 ) hasili demoqrafik əmsalların standartlaşdırılmasının dolayı metodu ilə standartlaşmış əmsala bərabərdir. Bu prinsipə əsaslanan indekslər daha geniş yayılmışdır və doğumda
nikah strukturunun, nikahda və
nikahdankənar doğumun intensivliklərinin təsirini müqayisə etməyə imkan verir. Doğum indeksi doğumların real sayının (N) hipotetik sayın nisbətinə bərabərdir, hər yaşda olan (S x ) qadınlar həmin sayda olduqda və doğumun maksimum xüsusi yaş əmsallarında (F x ):
∑ ⋅ = x x f F S N I Nikahda doğum indeksi də oxşar qaydada hesablanır: ∑ ⋅ = x m x m g F S N I burada N m – nikahda doğumların sayı,
– nikahda olan x yaşda qadınların sayıdır. Nikahdankənar doğum indeksi: ∑ ⋅
x m x m h F S N I , burada m N – nikahdan kənar doğulanların sayı,
– nikahda olmayan x yaşda qadınların sayıdır. N=N
və S x =S m +S m
olduğundan, doğum indeksləri arasında aşağıdakı nisbət mövcuddur: ( ) m h m g f I I I I I − ⋅ + ⋅ = 1 , burada I m – nikah strukturu indeksidir, nikahda doğulanların hipotetik sayının bütün doğulanların hipotetik sayının nisbətinə bərabərdir: ∑ ∑
⋅ =
x x m x m F S F S I .
DEMOQRAFĐK ĐNFORMASĐYANIN MƏNBƏLƏRĐ – əhali və demoqrafik proseslər haqqında məlumatların cari nəşrləridir. Əhatə dərəcəsi (dünya, region, ölkə və ya onun hissələri – rayon, ərazi, yaxud ayrıca yaşayış məntəqəsi), milli mənsubiyyəti (milli
və beynəlxalq), məlumatların xarakteri (vaxta görə əhalinin sayı və tərkibi, hər bir dövr üçün demoqrafik hadisələrin xarakteristikaları, demoqrafik proseslərin qarışıq xarakteristikaları), məlumatların aid olduğu dövr (tarixi-demoqrafik, retrospektiv, cari, demoqrafik proqnozlar), məlumatların əldəetmə növü (rəsmi nəşrlər, xüsusi
tədqiqatların materialları), nəşrin xarakteri (xüsusi, ümumi tipli) üzrə fərqlənirlər. Đnformasiyanın dolğun və dəqiqliyi baxımından, demoqrafik informasiyanın mənbələrini ilkin – toplanmış statistik məlumatların işlənməsi və müqayisəsinin bilavasitə nəticələrini və onların əsasında hesablama yolu ilə alınan göstəriciləri olan və ikinci – ilkin məlumatlar üzrə qiymətləndirmə və müxtəlif növ hesablamaların nəticələri olan mənbələrə bölmək çox vacibdir. Bəzən demoqrafik informasiyanın mənbələrinə həmçinin illik müşahidə, yaxud demoqrafik hadisələrin uçot sənədləri aid edilir. Demoqrafik hadisələri izah etmək üçün başqa mənbələrdən: birbaşa kəmiyyət məlumatlarını əks etdirməyən ədəbi, sənədli, qanunvericilik aktlarından və s. istifadə olunur. Ölkələrin əksəriyyətində demoqrafik informasiya əhalinin siyahıyaalmaları, demoqrafik hadisələrin cari uçotu və əhalinin müşahidələri vasitəsilə statistika xidmətlərində toplanır. Bu məlumatlar demoqrafik informasiyanın əsas mənbələrini təşkil edir. Đlkin demoqrafik informasiyanın mənbələrinin başqa növü qeyri-hökumət (elmi- tədqiqat, layihə, ictimai və s.) təşkilatları tərəfindən aparılan seçmə müşahidələrin nəticələridir. Onlar ancaq əhalinin ayrı-ayrı qruplarını əhatə edir, lakin seçmənin düzgün təşkili zamanı demoqrafik hadisə haqqında qiymətli məlumatlar verə bilir. Đkinci (təkrar) informasiya ilkin məlumatlar əsasında yerinə yetirilmiş, yaxud qeyri-demoqrafik məqsədlər üçün toplanmış materiallar üzrə tədqiqat işlərində olur.
Demoqrafik informasiyanın mənbələrində məlumatların konkret məzmunu qəbul olunmuş müşahidə və
məlumatların işlənməsi proqramlarında və bəzi hallarda beynəlxalq sazişlərdə dünya, yaxud regional səviyyədə nizama salınmasından (məsələn, BMT, Avropa Şurası
və başqa
beynəlxalq təşkilatlar çərçivəsində) asılıdır. Bu zaman məlumatların təkcə məzmunu qeyd edilmir, həm də müəyyən dərəcədə informasiyanın dövriliyi, əsas
anlayışları, kateqoriya və metodları şərtləndirilir. Bu
da beynəlxalq müqayisələr zamanı
məlumatların müqayisəsini asanlaşdırır.
- əhalinin ümumi sayında ahıl (yaşa dolmuş) və qocaların payının artmasıdır. Demoqrafik qocalmanın səbəbi əhalinin təkrar istehsalının xarakterində uzun sürən (uzunmüddətli) dəyişikliklər hesab olunur. Doğumun azalması nəticəsində uşaqların nisbi sayının tədricən ixtisara düşməsi ilə bağlı baş verən “aşağıdan” qocalma, uşaqların sayının zəif artmasına nisbətən qocalıq yaşlarında olanlar arasında ölümün azalması nəticəsində qoca adamların sayının artması ilə müşahidə olunan “yuxarıdan” qocalma fərqləndirilir. Bu terminlər (anlayışlar) əhalinin yaş strukturunun qrafik
109
təsviri (yaş piramidası) ilə bağlıdır. Demoqrafik qocalmaya müxtəlif səviyyədə ayrı-ayrı yaş qruplarına toxunan əhalinin miqrasiyası və yaxud gənclərin böyük hissəsinin müharibədə həlak olması da səbəb ola bilər. Demoqrafik qocalığın qiymətləndirilməsi üçün müxtəlif qocalıq əmsallarından istifadə edilir ki, onlar arasında da daha çox istifadə edilənlər aşağıdakılardır: 1)
; 100
60 60 × = +
S W 2)
100 65 65 × = + S S W
Burada: S 60+ və S
65+ - 60 yaş və yuxarı, 65 yaş və yuxarı (qocalığın başlanğıcı) yaşlarında olan adamların sayını; S isə əhalinin ümumi sayını göstərir. Azərbaycan Respublikasında əsasən
1-ci göstəricidən istifadə edilir. BMT-nin nəşrlərində 65 yaş qocalığın başlanma dövrü hesab olunur. Əhalinin qocalığının müəyyən
edilməsində, həmçinin hər 100 nəfər yaşlıya düşən qocaların sayı; 1 qocaya düşən yaşlıların sayı; 1 qocaya düşən uşaqların sayı və s. göstəricilərdən də istifadə edilir. BMT təsnifatına əsasən, 65 və yuxarı yaş həddində olan əhalinin sayı 7%-dən yuxarı olduqda, əhali qoca sayılır.
– demoqrafik proseslərin, bütövlükdə əhalinin struktur və təkrar istehsalının öyrənilməsinin xüsusi üsullarının məcmusudur. Bir sıra elmlər üçün sosial-iqtisadi və təbiət hadisələrinin öyrənilməsində ümumi olan kəmiyyət metodlarından fərqli olaraq, demoqrafik metodların əsasını
demoqrafik yekunları əhalinin təkrar istehsalına tətbiqində – əhalinin sayını, yaxud koqortanı artıran (doğum, nikah) və onu azaldan (ölüm, boşanma) demoqrafik hadisələrə görə öyrənilməsi üsulları təşkil edir. Hadisələrin sayının vaxtdan və əhalinin sayından, yaxud müəyyən demoqrafik vəziyyətdə olan insanların sayından asılılığı bu kəmiyyətlərin demoqrafik proseslərin müxtəlif intensivlik göstəricilərini hesablamaq yolu ilə müqayisə oluna bilməsini tələb edir. Demoqrafik hadisələr fasiləsiz baş
verir və
onların intensivliyinə koqortanın yaş funksiyası, yaxud hər hansı demoqrafik vəziyyətdə qalma vaxtı kimi – demometrik adlanan funksiya kimi baxılır. Demoqrafik metodların mühüm hissəsini belə funksiyaların kəmiyyət göstəricilərinin təqdim və təhlil üsulları təşkil edir. Demoqrafik proseslərin (doğum, ölüm, nikah, boşanma) intensivliyi nəslin müxtəlif mərhələlərində müxtəlifdir. O həm verilmiş nəslin tarixindən, həm də onun yaşadığı müasir şəraitdən asılıdır. Bu isə demoqrafik funksiyaları analitik şəkildə təqdim etməyi çətinləşdirir və demoqrafik proseslərin rəqəmli modellərinin həmin prosesin intensivliyini, nəslin həyatı boyunca kəmiyyət dəyişikliyini xarakterizə edən demoqrafik cədvəllər şəkilində yayılmasını şərtləndirir. Demoqrafik proseslər üçün
təkcə onların
fasiləsizliyi deyil, həm də insan nəslinin dəyişməsinin fasiləsizliyi səciyyəvidir. Buna görə də, əhalidə hər anda müxtəlif yaşda olan nəsillər mövcuddur. Demoqrafik proseslərin ya real nəsillərdə həmyaşıdların bütün həyatı boyu, ya da hipotetik nəsillərdə müasirlərin demoqrafik proseslərin yaş intensivliyi şəraitində həmin anda, yaxud dövrdə ömrünü yaşayanlarda öyrənmək mümkündür. Müvafiq olaraq uzununa (şaquli) və eninə (ufuqi) təhlil metodları tətbiq olunur. Demoqrafik proseslərin tərkib hissələri olan bəzi hadisələr yalnız müəyyən yaşlarda (məsələn, doğum), yaxud müəyyən olunmuş yaşdan tez olmayaraq (məsələn, nikaha daxil
olmaq) mümkündür. Bu zaman bütün demoqrafik proseslərin intensivliyi cins və yaş üzrə fərqlənir. Buna görə də, əhalidə və onun qruplarında hadisələrin sayı əhalinin cins-yaş strukturundan asılıdır və demoqrafiyada buna əhali sayının dəyişməsinin vacib komponenti kimi baxılır. Bununla əlaqədar olaraq, demoqrafik əmsalların standartlaşdırılması metodları (onlar göstəricilərin müqayisəsində strukturdakı fərqlərin təsirinə istisna imkanı vermişdir), həmçinin demoqrafik proseslərin və strukturların qarşılıqlı təsirinin öyrənilməsi metodları yayılmışdır. Yaş strukturunun demoqrafik hadisələrə və proseslərə təsirini və müxtəlif yaşların əhalinin sayının və tərkibinin dəyişməsində qeyri-bərabər rolunu nəzərə almaq cəhdləri potensial demoqrafiya metodlarının işlənməsinə gətirib çıxarmışdır. Bu metoda əsasən ayrı-ayrı yaş qruplarının əhalinin sayı və tərkibinin dəyişməsinə töhfəsi insanların sayı ilə deyil, gələcək ömrün insan-il sayı ilə ölçülür. Demoqrafik prosesləri əyani göstərmək üçün müxtəlif qrafik metodlar – demoqrafik şəbəkə, yaş piramidası və s. tətbiq olunur. DEMOQRAFĐK MƏCMULAR – demoqrafik proseslərin təhlili, cədvəllərin qurulması və digər hesablamalarda ayrılan insan qrupları və
onların həyatında baş verən
demoqrafik hadisələrdir. Demoqrafik hadisələrə (məsələn, nikaha daxil olma, uşağın doğulması, ölüm) demoqrafik təhlildə müəyyən demoqrafik
yaxud ümumiyyətlə istənilən vəziyyətdə yaşayan) insanlarla baş verən hadisələr kimi baxılır. Bu zaman onlar üç zaman (vaxt) koordinata malik ola bilər: insanın verilmiş demoqrafik vəziyyətə girməsinin təqvim tarixi (məsələn, doğum günü, nikah bağlaması günü), hadisənin baş vermə anına
110
onun bu
vəziyyətdə qalmasının uzunluğu (məsələn, yaş, nikahın davamiyyəti) və hadisənin başlanmasının təqvim tarixi (məsələn, ölüm tarixi, boşanma tarixi). Đnsanların nəslində demoqrafik proseslərin sürətini ölçən bu və digər demoqrafik hadisənin (doğumun, nikahın, ölümün) tezliyi belə hadisələrin sayının belə hadisələrin baş verə biləcəyi insanların sayı ilə tutuşdurulması yolu ilə müəyyən edilir. Buna müvafiq olaraq, hadisələrin
insanlar qrupu (məsələn, yaşayanlar, nikahda olanlar) fərqləndirilir. Demoqrafik hadisələr nəticəsində insanların bir
hissəsi verilmiş vəziyyətdən digərinə keçdiyi üçün,
belə hadisələrin sayına həm də demoqrafik vəziyyətin həmin prosesin təsiri altında dəyişməsi hallarının sayı kimi (ölüm nəticəsində məcmudan çıxmaq daxil olmaqla) baxıla bilər. Demoqrafik məcmular haqda təsəvvürlər XVIII əsrin ikinci yarısında ölümün yaşdan asılılığının öyrənilməsi ilə əlaqədar yaranmışdır. Demoqrafik təhlildə ən çox nəzəri və praktiki əhəmiyyətli hadisələrin beş növ məcmusu mövcuddur: göstərilən koordinatların cüt
birləşməsi ilə yaranan üç növ məcmu və bütün üç koordinatlarla müəyyən edilmiş
elementar adlanan məcmunun iki növü. Hadisələrin birinci məcmuları hər hansı dövrdə bu vəziyyətə düşmüş insanların hər hansı vəziyyətdə qalma uzunluğunun müəyyən kəsiyi
bu vəziyyətə düşmüş insanların təqvim vaxtının hər hansı intervalı ərzində onlarda baş vermiş hadisələri əhatə edir. Hadisələrin üçüncü məcmuları təqvim vaxtının hər hansı intervalında insanların həmin vəziyyətdə qalma uzunluğunun müəyyən kəsiyində baş vermiş hadisələri əhatə edir. Hadisələrin elementar məcmuları bütün üç koordinatlarla – müşahidənin təqvim vaxtı, həmin vəziyyətə düşmə vaxtı və onda qalma uzunluğu ilə müəyyən edilən hadisələri əhatə edir.
vəziyyətdə olan və bu vəziyyətə müəyyən təqvim dövrü ərzində daxil olmuş insanlar qrupudur (məsələn, eyni bir ildə doğulmuş, yaxud eyni vaxtda nikah bağlamışlar). Dövr kimi bir il, yaxud beş il qəbul olunur. Đki növ belə məcmular fərqləndirilir.
qalma uzunluğunun dəqiq qiymətə çatmış insanlar qrupudur. Əhalinin ikinci məcmuları verilmiş vəziyyətdə hər hansı təqvim anına çatmış insanlar qrupudur. Demoqrafik məcmular haqda
təsəvvürlərin demoqrafik təhlildə böyük əhəmiyyəti var. Onlar arasında sıx əlaqə demoqrafik hadisələrin
və
demoqrafik əmsalların hesablanmasının və demoqrafik şəbəkələrin qurulmasının əsasında durur, eninə təhlil və uzununa təhlil metodları demoqrafik məcmular haqqında təsəvvürlər və onların öyrənilməsinə əsaslanır.
Yüklə 17,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|