A. M. Vəliyev Elmi redaktorlar: R. A. Səlimov, S. A. Sadıqova, T.Ə. Paşayev
Yüklə 17,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- DAĐMĐ ĐŞÇĐLƏR
- DAĐMĐ KAPĐTAL
- DARBĐN-UOTSON MEYARLARI
- DAŞIMALARIN UZAQLIĞI (MƏSA- FƏSĐ)
- Yüklərin daşınmasının orta uzaqlığı
- Sərnişin daşınmasının orta məsafəsi
- DAŞINMA MƏSAFƏSĐ
- DAŞINMADAN GƏLĐR TARĐFĐ
- DAŞINMALARDAN ƏLDƏ OLUNAN GƏLĐRLƏR
- DAŞINMAZ ƏMLAK
- DAŞINMAZ ƏMLAKLA ƏMƏLĐYYAT- LAR ÜZRƏ XĐDMƏTLƏR
- DAŞINMAZ ƏMLAKLA ƏMƏLĐY- YATLAR ÜZRƏ XĐDMƏTLƏRĐN GÖSTƏRĐLMƏSĐ
- DAŞINMIŞ YÜKLƏR
- DAŞIYICI
- DAVAMLI ĐNKĐŞAFIN MEYAR və GÖSTƏRĐCĐLƏRĐ (ĐNDĐKATORLARI)
|
DAHA YÜKSƏK KEYFĐYYƏTLĐ SU MƏNBƏLƏRĐNƏ FASĐLƏSĐZ MALĐK OLAN ŞƏHƏR VƏ KƏND ƏHALĐSĐNĐN SAYI (Minilliyin bəyannaməsində əks olunmuş inkişaf göstəricilərindən) - özündə aşağıda göstərilən su mənbələrinin istənilən birindən istifadə edən əhalinin faizlə hissəsini əks etdirir: su kəməri, ümumi su qızdırıcısı, quyu və ya nasos qurğusu, mühafizə olunan artezian quyusu, bulaq və ya təmiz yağış suyu çəni. Daha yüksək keyfiyyətli su mənbələri sırasına aşağıdakılar daxil edilmir: su birbaşa satış şəraitində çatdırıldıqda, butulkalarda qablaşdırılaraq satıldıqda, avtosistern-sudaşıyan maşınlarla gətirildikdə, yaxud mühafizə olunmayan quyu və ya bulaqlardan çıxarıldıqda. Bu
göstərici su
kəmərlərindən, ümumi
anbarlardan, quyu və ya nasoslardan, mühafizə olunan artezian quyularından, təmiz yağış sulu bulaq və rezervuarlardan istifadə edən əhalinin sayının ölkənin bütün əhalisinin sayına nisbəti kimi, faizlə hesablanır. Bu hesablama prinsipi, məlumatlar kənd və şəhər əhalisinə bölündükdə də tətbiq edilir. Sanitariya cəhətdən təhlükəsiz hesab edilən suya malik olma göstəricilərinə - əhalinin təhlükəsiz suyu bilavasitə yaşayış evində və yaxud evə kifayət qədər yaxın məsafədən normal əldə etmək imkanı olan hissəsi aid edilir. “Global Water Supply and Sanitation Assessment Report 2000” (“2000-ci ildə su təchizatı və sanitariyanın vəziyyətinin qlobal
qiymətləndirilməsi”) sənədində normal suya giriş belə müəyyən edilir: su mənbəyinə 1000 m-dən artıq olmayan məsafədən, adambaşına 20 litrdən az olmamaqla su almaq imkanına malik olmaq. Lakin içməli suya malik olma və onun əldə etmə imkanını ölçmək çətindir. Belə ki, təxmini göstərici qismində o mənbə göstəricilərindən istifadə olunur ki, belə suyu əldə etmək mümkündür. Birgə monitorinq proqramı çərçivəsində BMT-nin Uşaq Fondu (YUNĐSEF) və Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı (ÜST) hər
bir ölkə
üzrə ev
təsərrüfatlarının müayinəsi və əhalinin siyahıyaalınması məlumatlarını ekstrapolyasiya etməklə, “daha yüksək keyfiyyətli su mənbələrinə girişə” yanaşma tendensiyalarını qiymətləndirir. Regional və qlobal qiymətləndirmələrdə orta demoqrafik müayinə rəqəmləri hesablanmaqla, milli göstəricilərin birləşdirilməsi (aqreqasiyası) yolu ilə əldə edilir.
EHM-nin yaddaşında yerləşdirilməsi və ya EHM- nin yaddaşından qəbul edilməsi prosesidir.
ölkədə turları komplektləşdirirlər və turistlərə xidmət göstərmək üçün bu xidmətləri təqdim edən müəssisələrlə (mehmanxanalar, qidalanma müəssisələri, istirahət-əyləncə obyektləri) birbaşa saziş
əsasında fəaliyyət göstərirlər. Bu,
turopereytinqin əsas formasıdır. DAXĐLĐ BAZARDA TOPDANSATIŞ TĐCARƏT – müəssisə yalnız yerləşdiyi ölkədə əmtəə alışı və satışı ilə məşğul olan topdansatış ticarət müəssisəsi hesab edildiyi halda, ona daxili bazarda topdansatış ticarətlə məşğul
olan müəssisə kimi baxılır (idxal və ixrac, müvafiq olaraq, bütün əmtəə alışı və satışı həcminin 50%- dən azını təşkil edərsə). DAXĐLĐ ĐSTEHLAK – əmtəələr sərbəst dövriyyəyə buraxıldıqdan sonra dərhal yerinə yetirilən üsuldur
və öz
ardınca mövcud
rəsmiyyətçiliyin və milli səviyyədə vergilərin tutulmasının tətbiqini tələb edir. DAXĐLĐ MĐQRASĐYA . “Miqrasiya”ya bax.
- ölkə vətəndaşlarının və vətəndaşlığı olmayan şəxslərin həmin ölkənin hüdudları daxilində səyahətləridir.
– müəyyən bir yaşayış məntəqəsində, yaxud verilən ərazidə daimi yaşayış yerləri olan əsas əhali kateqoriyası, adamların məcmusudur. Müvəqqəti yaşayışdan fərqli olaraq, daimi yaşayışın əsas meyarına hər şeydən əvvəl yaşama müddəti, yaşama məqsədi, digər yaşayış yerinin olmaması, bir neçə yaşayış yeri olduğu halda isə - onların hər birində müqayisəli yaşama davamiyyəti və ya ailəsinin yaşayış yeri hesab edilir. Məsələn: Azərbaycanda əhalinin siyahıya alınmalarında 12 aydan çox və ya hətta 12 aydan az, lakin burada işləmiş və oxumuş, yaxud buraya işləməyə, oxumağa və daimi yaşamağa gəlmiş insanlar daimi əhali hesab edilir. Daimi
yaşayış yeri
olmayanlar siyahıyaalanlarla görüşdükləri yerdə
daimi yaşayan sayılırlar.
yəni başa çatma müddəti göstərilmədən bağlanmış əmək müqaviləsinə (kontrakta) uyğun olaraq, isə qəbul edilmiş, siyahı tərkibinə daxil edilmiş şəxslərdir.
– dəyəri istehsal prosesində dəyişməyən istehsal ehtiyatlarının məcmusudur 96
(xammalın, avadanlığın dəyərinin “istehlak olunmuş” payı).
multikollinearlıq şəraitində çoxluğun xətti reqressiyasının parametrlərinin qiymətləndirilməsi üçün istifadə edilən yanaşmalardan biridir. Belə yanaşma ən kiçik kvadratlar üsulunun qiymətləri ilə müqayisədə daha sabit və kiçik dispersiyalı qiymətlərin alınmasına imkan verir. Dalğavarı reqressiyada ən kiçik kvadratlar üsulundan imtina edilir, yəni qiymətləndirmənin sabitliyi kiçik
kənarlaşma olan
qiymətləndirmələrə keçid hesabına əldə edilir. Dalğavarı reqressiyanın parametrlərinin vektoru ümumi şəkildə aşağıdakı kimidir: ( )
( )
X K X X k a T T ⋅ ⋅ + ⋅ = −1
burada Y - asılı dəyişənin vektoru; X – sərbəst dəyişənin matrisi; K – simmetrik müsbət müəyyənləşdirilmiş tənzimləyici matrisdir (tənzimləmənin matrisidir). Dalğavarı azalan silsilənin tətbiq edilməsinin əsas çətinliyi K matrisinin düzgün seçilməsindədir. K matrisi tez-tez X T X planının matrisinin diaqonal elementlərinə mütənasib olan
elementlərlə diaqonal şəkildə götürülür.
müvəqqəti sıra modelinin qurulmasında və reqression təhlildə alınan, qalıqların avtokorrelyasiyasının mövcudluğunun yoxlanması üçün nəzərdə tutulmuş statistik meyarlardır. Statistika müşahidə edilən qalıqlar vasitəsilə aşağıdakı qaydada müəyyən edilir: ∑ ∑
= − − = n i n i i i DW 2 1 2 2 1 1 / ) ( ε ε ε
burada: i i i y y € − = ε - i obyekti üçün (vaxt anından) i y€ hesablamasından y i qiymətinin müşahidə olunan kənarlaşma kəmiyyətidir. Darbin-Uotson statistikasının müşahidə olunan qiyməti üçün son hədd qiymətləri göstərilən cədvəl mövcuddur. DAŞIMA SƏNƏDLƏRĐ – yüklərin daşınması üzrə ilkin uçotun əsas sənədləridir. Dəmir yolu və su nəqliyyatında bu fakturadan, yol vərəqəsindən, yüklər
üzrə birbaşa
dəmir yolu
– su
nəqliyyatlarının təhvil-təslim siyahısından, yüklər üzrə birbaşa beynəlxalq nəqliyyatda təhvil-təslim siyahısından, vaqon vərəqəsindən, yükvurma orderindən, yük qəbzindən, təhvil vermə
sənədindən, yol jurnalından, yükləmə (boşaltma) aktından, konosamentdən; avtomobil nəqliyyatında - yük avtomobillərinin yol
vərəqəsindən, əmtəə-nəqliyyat fakturasından ibarətdir. Daşıma sənədləri - yükü göndərən və alan haqqında, yükün çəkisi və növünə, daşınma məsafəsinə, məntəqələrə göndərilməsi və qəbul edilməsinə, daşınmanın ödənməsinə dair ümumi nəqliyyat məlumatlarını özündə əks etdirən əmtəə-nəqliyyat qaiməsidir. Bütün nəqliyyat növlərində sərnişin daşınmasının ilkin uçot sənədləri kimi, satılmış biletlər və gedişə hüquq verən, ona bərabərləşdirilmiş gediş sənədləri hesab olunur. DAŞIMALARIN (YÜKÜN) KORRES- PONDENSĐYASI – yol əlaqələri şəbəkəsinin konkret məntəqələri və ya ərazi bölmələri arasında yüklərin daşınmasının ümumilikdə və ya ayrı-ayrı növlər
üzrə nəqliyyat əlaqəsidir. Tonla
daşımaların həcmi və ya ton-kilometrlərlə yük dövriyyəsi ilə xarakterizə olunur. Daşımaların korrespondensiyası haqqında məlumatların təqdim edilməsi üçün şahmat cədvəlindən istifadə edilir ki, burada da korrespondensiya vahidi kimi ərazi müəssisələrinin (dəmir yolu, gəmiçilik) nəqliyyat terminalları (stansiyalar, limanlar və s.) çıxış edir. DAŞIMALARIN ÖLÇÜ VAHĐDĐ – daşınan yüklərin, sərnişinlərin və daşınma məsafəsinin ölçülməsinə imkan verən vahiddir. Daşınmış yüklərin ümumi kütləsi tonla, ayrı-ayrı göndərilən yüklər isə kiloqramla ölçülür. Qaz kəmərləri vasitəsilə vurulan qaz,
qazın fiziki
parametrlərindən asılı olaraq, sonradan tona çevirməklə, m 3 -lə ölçülür. Yük sənədlərində çəkisi göstərilməyən, ədədlə və s. göstərilən yüklər müvafiq preyskurantlar əsasında, müvafiq əmsallarla hesablanır. Yük konteynerlə daşınırsa, ölçülərinə görə 20 futluq (uzunluğu 20 fut, eni 8 fut) və 40 futluq (uzunluğu 40 fut, eni 8 fut) konteynerlərə və xüsusi
böyük tutumlu
superkonteynerlərə bölünürlər. Fut ölçü vahidi olmaqla, 0.3048 metrə bərabərdir. Bir sıra hallarda konteynerlər şərti olaraq 20 futluq ekvivalentlə (ĐFE) ölçülür və 1 ĐFE 20 futluq konteynerə bərabər götürülür. Məsələn, 40 futluq konteyner 2 ĐFE-yə bərabərdir. Daşınan sərnişinlərin ümumi sayı daşınan şəxslərin (sərnişinlərin) sayı
ilə, hava
nəqliyyatında isə sərnişinlərin çəkisi yüklə birlikdə 90 kiloqrama bərabər olmaqla, həm də çəki (ağırlıq) vahidi ilə ölçülür. Ayrı-ayrı partiyalarla yük və ya sərnişinlərin daşınma məsafəsi kilometrlə, dəniz nəqliyyatında isə millə (1 mil = 1,852 km) ölçülür. Yüklərin ümumi yerdəyişməsi yük partiyasının çəkisinin daşınma məsafəsinə vurulmaqla alınmış ton- kilometrlə ölçülür. Sərnişinlərin ümumi
97 yerdəyişməsi sərnişin gedişlərin cəmi kimi, sərnişin-kilometrlə ölçülür.
– daşımaların həcmi və tərkibini müəyyənləşdirən vaxt anıdır. Yüklərin daşınması statistikası təcrübəsində vaxt anının daşımalara (yola salmalara) başlanması anı və onların başa çatması (daxil olması) anı üzrə nəzərə alınması qəbul edilmişdir. Belə uçot göndərmə və qəbul etmə məntəqələrində uçot sənədlərinin mövcud olması
nəticəsində mümkündür. Daşımaların uçotu
nəqliyyatın növünə görə fərqləndirilir.
kilometrlərlə (dəniz nəqliyyatında millərlə) göndərilmə məntəqəsindən təyinat məntəqəsinə daşınması (nəql edilməsi) məsafəsidir. Yüklərin
yükün
daşındığı məsafədir. Bu göstərici, göndərilən yüklərin çəkisi nəzərə alınmaqla, ton- kilometrlə ifadə olunan yük dövriyyəsinin, tonla göndərmənin həcminə
bölməklə tapılır. Göndərilən (daşınan) yüklərin daşınma
məsafəsinin orta qiyməti kimi, ümumilikdə nəqliyyat növləri, ayrı-ayrı yük qrupları və əlaqə növləri üzrə müəyyən edilir. Sərnişin
sərnişinin daşındığı məsafədir. Sərnişin- kilometrlərlə sərnişin dövriyyəsini daşınan sərnişinlərin sayına bölməklə, ayrı-ayrı sərnişin gedişlərinin məsafələrinin orta qiymət kimi, ümumilikdə nəqliyyat və əlaqə növləri üzrə müəyyən edilir. DAŞINAN AKTĐVLƏR – yerinin
dəyişdirilməsi mümkün olan maddi və ya qeyri- maddi aktivlərdir.
– torpaqla əlaqədar olmayan, ona təhkim olunmayan, daşınmaz əmlakın əksi olan əmlakdır. Özü hərəkət edə bilən əşyalar (heyvanlar) daşınar əmlaka aid edilir. Pullar, məcburi tələb hüquqları, qiymətli kağızlar, borc şəhadətnamələri, icra vərəqələri daşınar əmlak hesab olunurlar.
– daşınmanın göndərilən məntəqədən təyinat məntəqəsinədək olan kilometrlə məsafəsidir. Yük sənədləri üzrə (tarif qaçışı) və ya qatar sənədləri ilə, yəni maşinistlərin marşrutları (istismar qaçışı) üzrə müəyyən edilir.
yükün və ya 1 nəfər sərnişinin müəyyən edilmiş məsafəyə daşınmasından əldə olunan gəlirin milli valyuta ilə ifadə olunmuş orta miqdarıdır. Ümumi daşınma haqqının yük dövriyyəsi və ya sərnişin
Daşınmadan əldə olunan gəlir sərnişin və yük daşımaları, nəqliyyat növləri və əlaqə növləri üzrə hesablanır.
sərnişin göndərənlərə daşınmalar üçün əlavə xidmətlərə və nəqliyyat vasitələrindən istifadəyə görə, yüklərin (poçtlar da daxil olmaqla) və sərnişinlərin (baqaj daxil olmaqla) daşınmasından əldə etdikləri vəsaitlərin həcmidir. Nəqliyyat müəssisələrinin ümumi gəlirlərinə həmçinin nəqliyyat vasitələrinin icarəyə verilməsindən, yükləmə-boşaltma və
nəqliyyat-ekspedisiya işlərinin yerinə yetirilməsindən, çıxış yollarına xidmətdən, dəniz və daxili su yolları təsərrüfatının istismarından, iqtisadiyyatın sahələrində aviasiyanın tətbiqindən, yardımçı-köməkçi fəaliyyətdən əldə edilən gəlirlər də daxil edilir. DAŞINMANIN SIXLIĞI – əlaqə yolları şəbəkəsi bölməsində yük daşınmasının (axınının) və ya sərnişin daşınmasının (axınının) intensivlik göstəricisidir. Yüklərin daşınmasının sıxlığı – ümumilikdə il üzrə (və ya müəyyən vaxt kəsiyində) və yüklərin ayrı-ayrı növləri üzrə məntəqədə bir və ya hər iki istiqamətdə daşınmış yüklərin tonla həcmidir. Bölmələrin daşınma sıxlığının qiymətlərindən bölmələrin məcmusu üzrə yüklərin orta daşınma sıxlığı, bölmələrin uzunluğu nəzərə alınmaqla, yük dövriyyəsinin bölmənin istismar uzunluğuna nisbəti kimi müəyyənləşdirilir.
insan tərəfindən yaradılan abadlaşdırmalar, o cümlədən yeraltı sərvətlər və yerüstü tikililərin məcmusudur.
üzərində yerləşən binalar, sair tikililər və obyektlərdir. Azərbaycan hüququna uyğun olaraq bütün əşyalar daşınar və daşınmaz əşyalara bölünürlər. Torpaq yeraltı sərvətlər, sular, meşələr və s. Bu kimi obyektlər üçün müəyyən edilən xüsusi rejim onların iqtisadi təyinatından irəli gəlir. Müasir dövlətlərdə daşınmaz əmlaka (xüsusilə də torpağa) mühüm əhəmiyyət verilir.
98
DAŞINMAZ ƏMLAKLA ƏMƏLĐYYAT- LAR ÜZRƏ XĐDMƏTLƏR – şəxsi və ya icarəyə götürülmüş daşınmaz əmlakın (çoxmənzilli evlərin, yaşayış evlərinin, qeyri- yaşayış tipli binaların) alınması, satılması, icarəyə verilməsi və ya istifadə edilməsi; əmlakın abadlaşdırılması və bölmələrə ayrılması və s. ilə bağlı xidmətlərdir. Đstehsal və qeyri-istehsal sferasında özəlləşdirmələr; torpaq və qəbiristanlıq sahələrinin abadlaşdırılması və
satışı; mehmanxana tipli evlərin və səyyar evlərdə yaşamaq üçün sahələrin istifadə edilməsi üzrə xidmətlər, həmçinin daşınmaz əmlakla birjalarda yerinə yetirilən xidmətlər daxildir.
ƏMLAKLA ƏMƏLĐY- YATLAR ÜZRƏ XĐDMƏTLƏRĐN GÖSTƏRĐLMƏSĐ (BURAXILIŞI) – daşınmaz əmlakın (mənzildən başqa) satışı və icarəsi üzrə xidmətlərin dəyəridir. Mülkiyyətçi və vasitəçi (alqı-satqı üzrə birjalar, broker kontorları, icarəyə vermə agentlikləri, ayrı-ayrı şəxslər) tərəfindən həyata keçirilir.
daşınmış yüklərin tonla miqdarıdır. Nəqliyyatın, əlaqələrin növləri, yüklərin çeşidi, daşımaların istiqamətləri üzrə uçota alınır. Yüklərin daşınması prosesinin ilkin anı “yüklər(in) göndərilmişdir (göndərilməsi)” göstəricisi ilə, son anı isə “yüklər(in) gəlib çıxmışdır (çıxması)” göstəricisi ilə əks olunur. Ayrı-ayrı nəqliyyat müəssisələri üzrə işin bütün həcmini xarakterizə etmək üçün “yük(ün) daşınmışdır (daşınması)” göstəricisi tətbiq edilir ki, bu da göndərilmiş yüklərin və daşınmaq üçün digər nəqliyyat müəssisələrindən qəbul olunmuş
yüklərin cəmi
kimi müəyyənləşdirilir. Yüklərin daşınması statistikasında müşahidə obyekti göndərilmə, yəni daşınma müqaviləsi ilə rəsmiləşdirilmiş yük partiyalarının daşınması hesab edilir.
– daşınma müqaviləsi və ya digər əsaslarla sərnişinlərin, poçtun
və yükün
daşınmasını həyata keçirən hüquqi və ya fiziki şəxslərdir.
-
yaşayış keyfiyyətini, iqtisadi inkişafın səviyyəsini, ekoloji sabitliyin, davamlı (dayanıqlı) inkişafın ümumi məqsədəuyğun istiqamətlərini əhatə edən sistemdir. Sabit inkişafın və sabit insan inkişafının əlamətləri və indikatoru insan yaşayışının keyfiyyətinə, zəif və
güclü dayanıqlılığın təbəqələşməsinə, təbii ehtiyatların çirklənməsinin təsnifləşdirilməsinə, təbii tutumun göstəricilərinə, dinamika sırasına və s. əsaslanır. Yaşayış keyfiyyəti sabit inkişafın və sabit insan inkişafının əsas əlamətlərindən sayılır. Həyat keyfiyyətinin əsas indikatorları arasında aşağıdakılar seçilir: - insan ömrünün uzunluğu; - insanın sağlamlıq vəziyyəti; - ətraf mühitin normativlərdən kənara çıxması; - yaradıcılıq qabiliyyətinin və ya biliyin səviyyəsi; - gəlir (adambaşına ÜDM); - məşğulluq səviyyəsi; - insan hüquqlarının reallaşma dərəcəsi. Davamlı inkişafın əlamətlərinə zəif və güclü dayanıqlılıq mövqeyindən yanaşılsa və əsas parametrlər nəzərə alınsa, davamlı inkişafın ümumi görünüşünü aşağıdakı kimi göstərmək olar:
F t ( L, K, P, I) ≤ F t+1 (L, K, P, I) F t ( L, K, P, I) - davamlı (dayanıqlı) inkişafın amilləri; L – insan kapitalı; K - fiziki/süni kapital; P - təbii ehtiyatlar (kapital); I - institusional amil;
t≥0. Yüklə 17,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|