A. M. Vəliyev Elmi redaktorlar: R. A. Səlimov, S. A. Sadıqova, T.Ə. Paşayev



Yüklə 17,41 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə21/182
tarix21.04.2017
ölçüsü17,41 Mb.
#14975
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   ...   182

BÜDCƏ  GƏLĐRLƏRĐ

  –  ölkənin  büdcə 

fondunun  formalaşdırılması  prosesində  dövlətin 

müəssisələr (birliklər), təşkilatlar və vətəndaşlarla 

əmələ  gələn  iqtisadi  münasibətlərini  əks  etdirir. 

Bu  iqtisadi  münasibətlərin  təzahürünə  müəssisə, 

təşkilat və əhalinin dövlət büdcəsinə müxtəlif növ 

ödəmələri  xidmət  edir,  onların  maddi  ifadəsi  isə 

büdcə  fonduna  səfərbər  edilən  pul  vəsaitləridir. 

Büdcəyə ödəmələr məcburidir və geri qaytarılmır. 

Büdcə  gəlirləri  cari  və  əsaslı  gəlirlərə  bölünür. 

Cari  gəlirlər  də  öz  növbəsində    vergi  və  qeyri-

vergi 


hissələrinə 

ayrılır. 

Dövlətin 

öz 


funksiyalarının  yerinə  yetirilməsi  ilə  əlaqədar 

olaraq,  büdcəyə  yardım  və  ya  digər  məqsədlər 

üçün  xarici  dövlətlər  və  ya  beynəlxalq  təşkilatlar 

tərəfindən  əvəzsiz  verilən  qrantlar  (qrantlardan 

başqa,  elmi-tədqiqat  işlərinə  ayırmalar)  da 

gəlirlərə daxil edilir. 

 

BÜDCƏ KƏSĐRĐ  -

 

büdcə xərclərinin gəlirlərlə 



təmin olunmayan məbləğidir 

 

BÜDCƏ 

SFERASINDA 

ÇALIŞAN  

ĐŞÇĐLƏRĐN  ƏMƏYĐNĐN  ÖDƏNĐLMƏSĐ 

ÜÇÜN  VAHĐD  TARĐF  CƏDVƏLĐ

  – 

müvafiq  sayda  tarif  dərəcələrindən  və  onlara 

uyğun    tarif  maaşından  ibarət  olan  əmsal 

şkalasıdır.  Dövlət  büdcəsindən  maliyyələşən 

müəssisə,  idarə  və  təşkilatlarda  iş  yerlərinin  və 

işçilərin  aylıq  tarif  (vəzifə)  maaşları  Vahid  Tarif 

cədvəli ilə müəyyənləşdirilir.  

 

BÜDCƏ  TƏSNĐFATI



  -  əsasında  büdcə  tərtib 

olunan  və  icra  edilən  əsas  metodoloji  sənəddir. 

Büdcə 

təsnifatının 



strukturu 

gəlirlərin 

təsnifləşdirilməsindən, 

xərclərin 

funksional, 

müəssisədaxili  və  iqtisadi  təsnifləşdirilməsindən, 

büdcənin 

maliyyələşmə 

mənbələrinin 

təsnifatından  və  dövlət  borcu  təsnifatından 

ibarətdir.  

 

BÜDCƏDƏNKƏNAR FONDLAR

 – mərkəzi 

və  yerli  hakimiyyət  tərəfindən  idarə  olunur; 

təşkilati  olaraq  büdcədən  ayrılıqdadır;  müəyyən 

müstəqilliyə  malikdir.  Vergi  və  qeyri-vergi 

ödənişləri  vasitəsi  ilə  yaradılır.  Əsas  təyinatı  – 

xüsusi  məqsədli  ayırmalar  və  digər  mənbələr 

hesabına 

ayrı-ayrı 

məqsədli 

tədbirləri 

maliyyələşdirməkdən 

ibarətdir. 

Büdcə 

ehtiyatlarından 



məqsədli 

tədbirlərin 

maliyyələşdirilməsi    mənbələrinin  ayrılması 

aşağıdakılara 

imkan 

verir: 


onların 

təmin 


edilməsinə  yönəldilmiş  vəsaitlərin  tərkibinin 

(aşkar  edilmiş  əlavə  gəlirlər  və  qənaət  edilmiş 

ehtiyatlar,  fiziki  və  hüquqi  şəxslərin  könüllü 

üzvlük  haqları  və  ianələri,  istiqrazlardan    və  pul-

şey  lotereyalarının  keçirilməsindən  və  digər 

mənbələrdən 

 

gələn 


gəlirlər 

hesabına) 

genişləndirilməsinə  imkan  verir;  daxil  olan 

ehtiyatların  tam  həcmdə  məqsədli  istifadəsinə 

zəmanət verir. 

Büdcədənkənar  fondların  sərbəstlik  statusu  ən 

vacib 

sosial 


proqramların 

vaxtında 

maliyyələşməsinə 

zəmanət 


verməyə 

imkan 


yaradır. 

Maliyyə 


çətinlikləri 

yarandıqda, 

büdcədənkənar  fondlar  dövlət  idarəetməsinin 

müxtəlif  səviyyəli  büdcələrinin  müraciət  etdiyi 

maliyyə ehtiyatları rolunu oynayır.  

Funksional 

təyinatına 

uyğun 


olaraq, 

büdcədənkənar  fondlar  iqtisadi,  sosial  və  təbiəti  

mühafizə; 

idarəetmə 

səviyyələri 

üzrə 


isə 

ümumdövlət,  respublika  və  region  (rayon,  şəhər) 

fondlarına bölünürlər. 

 

BÜDCƏNĐN  GƏLĐR VƏ XƏRC MADDƏ-



LƏRĐ

 – büdcənin müxtəlif gəlir və xərc növlərini 

və  müvafiq  məbləğləri  səciyyələndirən  ayrı-ayrı 

sətirlərdir.  Büdcənin  məcmu  gəlirləri  gəlir 

maddələri  üzrə  məbləğlərin  cəmindən,  məcmu 

xərcləri  isə  xərc  maddələri  üzrə  məbləğlərin 

cəmindən yaranır. 

 

BÜDCƏNĐN  XƏRCLƏRĐ

  –  dövlətin  pul 

vəsaitlərinin  bölüşdürülməsi  və  onların  sahə, 

məqsəd  və  ərazi  təyinatı  üzrə  istifadəsi  ilə 

əlaqədar  baş  verən  iqtisadi  münasibətlərdir. 

Qaytarılmayan  dövlət  ödənişləri  kimi  müəyyən 

olunur,  yəni  maliyyə  tələbatını  yaratmır  və 

ödəmir. Büdcə xərcləri cari və kapital məqsədləri 

üçün, əvəzi ödənilən və ödənilməyən ola bilər.  

 

BÜDCƏNĐN  PROFĐSĐTĐ

  –  gəlirlərin  xərcləri 

üstələməsidir.  Gəlirlərdən  xərcləri  və  büdcə 

borclarını çıxmaqla müəyyən olunur. 

 

 



 

81

-C- 



 

Cari ..................................................................................................................................................... 82 

Cari aktivlər........................................................................................................................................ 82 

Cari dəyişən........................................................................................................................................ 82 

Cari dövrün auditi .............................................................................................................................. 82 

Cari dövrün əvvəlki illə müqayisəsi üzrə faiz dəyişikliyi .................................................................. 82 

Cari əməliyyatlar üzrə xarici iqtisadi saldo ........................................................................................ 82 

Cari hesab. .......................................................................................................................................... 82 

Cari xərclər ......................................................................................................................................... 82 

Cari qiymət ......................................................................................................................................... 82 

Cari məlumatların (əməliyyat) bazası ................................................................................................ 82 

Cari transferlər ................................................................................................................................... 82 

Cavabdeh tərəf ................................................................................................................................... 82 

Cəmiyyətin inkişaf faktoru ................................................................................................................. 82 

Cinayət ............................................................................................................................................... 83 

Cinayət törətmişlərdən aşkar edilmiş şəxslərin sayı .......................................................................... 83 

Cinayətkarlıq ...................................................................................................................................... 83 

Cinayətkarlıq əmsalı .......................................................................................................................... 83 

Cinayətkarlıq fəallığının səviyyəsi ..................................................................................................... 83 

Cinayətkarlıq indeksi ......................................................................................................................... 83 

Cinayətkarlıq statistikası .................................................................................................................... 83 

Cinayətlərin üstünün açılması ............................................................................................................ 83 

Cini ..................................................................................................................................................... 83 

Cini əmsalı ......................................................................................................................................... 83 

Cinslərin say nisbəti ........................................................................................................................... 83 

Cip ...................................................................................................................................................... 84 

Cobber ................................................................................................................................................ 84 

Coğrafi bazar üzrə dövriyyə ............................................................................................................... 84 

Coğrafi mövqe.................................................................................................................................... 85 

Coğrafi yerləşmə və ya ərazi vəziyyəti .............................................................................................. 85 

“Ccomext” məlumatlar bazası ........................................................................................................... 85 

“Ccomtrade–komtreyd” məlumatlar bazası ....................................................................................... 85 

Coul .................................................................................................................................................... 85 

 


 

82 


CARĐ

  –  təşkilatın  mənfəət  əldə  etmək  məqsədi 

ilə  mal  və  xidmət  istehsalı,  həmçinin  investisiya 

və maliyyədən başqa, sair fəaliyyətidir. 

 

CARĐ  AKTĐVLƏR

  –  daimi  əsasda  istifadə 

üçün  nəzərdə  tutulmamış  (məsələn,  debitorların 

hesabları, 

mal 


ehtiyatları, 

qısamüddətli 

investisiyalar, bankın və kassanın nağd pulu), bəzi 

hallarda  əmtəə-material  ehtiyatlarında  olan  və 

satış  üçün  nəzərdə  tutulmuş  əsas  fondlar,  torpaq 

sahələri kimi aktivlərdir. 



 

CARĐ  DƏYĐŞƏN

  –  ekzogen  və  endogen 

dəyişənlər 

kateqoriyasına 

daxil 


olan, 

laq 

dəyişənindən  fərqli  olaraq,  eyni  vaxt  anına  və  ya 

dövrünə aid olan kəmiyyətdir. 

 

CARĐ  DÖVRÜN  AUDĐTĐ

  –  əvvəlki  dövrün 

maliyyə  hesabatlarının  başqa  auditor  tərəfindən 

yoxlanılması  (bu  halda  cari  dövrün  auditoru  həm 

də  auditor-xələf  adlandırılır)  və  ya  auditin  ilkin 

audit  tapşırığı  olması  hallarında  cari  dövrün 

maliyyə hesabatlarının auditoru. 

 

CARĐ  DÖVRÜN  ƏVVƏLKĐ  ĐLLƏ  MÜ-



QAYĐSƏSĐ  ÜZRƏ  FAĐZ  DƏYĐŞĐKLĐYĐ

  – 

qısa dövrdə xarici ticarətdəki dəyişikliklərin təhlili 

üçün istifadə olunan faiz dəyişiklikləridir. Belə ki, 

ticarət 


əməliyyatlarının 

dəyişilməsi 

əsasən 

mövsümi  xarakter  daşıyır.  Buna  görə  də,  cari  ayı 



əvvəlki  ayla  müqayisə  etmək  çətindir.  Ən  yaxşısı 

əvvəlki ilin həmin ayı ilə müqayisə etməkdir. 

 

CARĐ  ƏMƏLĐYYATLAR  ÜZRƏ  XARĐCĐ 

ĐQTĐSADĐ  SALDO

  –  ilkin  gəlirlərin  və  cari 

transferlərin xarici iqtisadi hesabıdır. Bir tərəfində 

“qalan  dünya”ya  (ölkənin  ödənişini)  ehtiyatların 

daxil  olması  kimi  və  digər  tərəfində  “qalan 

dünya”nın  (ölkəyə  daxil  olmanı)  istifadəsi  üçün 

ödənişi göstərir:  

a) muzdlu işçilərin əməyinin ödənilməsi; 

b) 


mülkiyyətdən 

gəlirlər 

(birbaşa 

xarici 


investisiyanın  reinvestisiyalanmış  gəliri  də  daxil 

edilməklə); 

c)  istehsala  subsidiyalar  və  idxal  çıxılmaqla 

vergilər; 

ç) gəlirlərə, sərvətə və s. cari vergilər; 

d)  sosial  sığortalara  və  sosial  müavinətlərə 

ayırmalar; 

 

e) sair cari transferlər. 



a–c  maddələri  gəlirlərin  ilkin  bölüşdürülməsi 

hesabında, 

ç–e 

maddələri 



isə 

rezident 

bölmələrinin 

gəlirlərinin 

ikinci 

dəfə 


bölüşdürülməsi  hesabında,  həm  də  ölkənin  bütün 

iqtisadiyyatı  üçün  hesabda  əks  olunur.  Əmtəə  və 

xidmətlər  üzrə  xarici  iqtisadi  saldo  yuxarıda 

sadalanan  a–e  maddələri  üzrə  əməliyyatlar, 

birlikdə 

balanslaşdırıcı 

maddə 

olan 


“cari 

əməliyyatlar  üzrə  xarici  iqtisadi  saldo”nu  verir. 

Əgər  bu  saldo  müsbətdirsə,  onda  bu,  “qalan 

dünya”nın gəlirlərinin (xərclər üzərində) ölkələrlə 

cari  əməliyyatlardan  çox  olmasını  (ölkə  üçün 

kəsir),  mənfi  saldo  olduqda  isə  cari  əməliyyatlar 

üzrə 

“qalan 


dünya”nın 

kəsirini 

(ölkənin 

gəlirlərinin xərclərdən çox olmasını) göstərir. 



 

CARĐ  HESAB  – 

bankların  və  əmanət 

kassalarının  əmanət  əməliyyatları  növlərindən 

biridir.  Cari  hesab  əmanət  müddətsiz  qoyulur. 

Ehtiyac olduqda əmanətçi hesabdakı əmanətindən 

götürə,  eləcə  də  əlavə  pul  qoymaqla  onu  artıra 

bilər.  Cari  hesabda  əsasən  müəssisələrin  sərbəst 

pul  kapitalı  və  kassa  ehtiyatı,  əhalinin  isə 

əmanətləri saxlanılır. 

    



CARĐ  XƏRCLƏR

  -  istismar  (əməliyyat) 

xərclərindən, 

üstəgəl 

maliyyə 


xərcləri 

və 


vergilərdən,  həmçinin  gözlənilməz  hallar  üçün 

nəzərdə  tutulmuş  xərclərin  bir  hissəsindən 

ibarətdir. 

 

CARĐ  QĐYMƏT

  –  qeydiyyat  anında  baza 

müəssisəsində  qeydiyyata  alınmış,  müəyyən 

konkret dövrdəki qiymətdir. 



 

CARĐ 

MƏLUMATLARIN 

(ƏMƏLĐY-

YAT)  BAZASI

  -  cari  məlumatların  işlənməsi 

əsasında,  yəni  cari  dövrün  məlumatlarının 

işlənməsi 

və 


reqlament 

cədvəllərinin 

hazırlanmasına    (buraxılmasına)  dair  ilkin 

məlumatlar bazasıdır. 

 

CARĐ  TRANSFERLƏR

  -  kapital  transferləri 

hesab  olunmayan  bütün  transferlərdən  ibarətdir. 

Onlar sərəncamda olan gəlirin səviyyəsinə və mal 

və xidmətlərin istehlakına təsir göstərir. 

 

CAVABDEH  TƏRƏF

  –    o  şəxsdir  (və  ya 

şəxslərdir)  ki,  birbaşa  hesabat  vermə  tapşırığında 

müzakirə 

mövzusuna 

cavabdehdir 

və 

ya 


müddəalara 

əsaslanan 

tapşırıqda 

müzakirə 

mövzusu  üzrə  məlumatlara  (müddəalara)  və  ola 

bilsin, müzakirə mövzusuna cavabdehdir. 

 

CƏMĐYYƏTĐN  ĐNKĐŞAF  FAKTORU

  – 


epidemioloji  keçidin,  səhiyyə  sisteminin  inkişaf 

səviyyəsinin  müəyyən  mərhələsində  verilmiş 

ölkənin olduğu yer ölümün sayının təhlili zamanı 

müəyyənləşdirilir.  Epidemioloji  keçidin  birinci 

mərhələsində  yaş  üzrə  yüksək  ölüm  faizi  (kişi  və 

qadın  cinslərindən  olan  körpələr  və  uşaqlar)  və 

qadın  uğursuzluğu  ilə  yüksək  ölüm  faizi  (yüksək 


 

83

ana  ölümü)  müşahidə  olunur.  Đnsan  cəmiyyətinin 



tarixi  inkişafı  yüksək  ölüm  faizinin  gender 

qütblərini  dəyişdirmişdir.  Epidemioloji  keçidin 

ilkin  mərhələlərində  olan  nisbətən  yüksək  qadın 

ölümü  müasir  inkişaf  etmiş  cəmiyyətlərdə 

nisbətən  yüksək  kişi  ölümü  ilə  əvəz  edilmişdir. 

Gigiyena şəraitinin yaxşılaşması və tibbin kütləvi 

inkişafı  bütün  əhalinin  ölüm    göstəricisinin 

dinamikasında  müsbət  rol  oynamışdır  və  bu 

dəyişikliklərdən  daha  çox  qadınlar  qazanmışdır. 

Belə  ki,  keçmişdə  həddən  çox  yüksək  səviyyədə 

olan ana ölümü azalmışdır. 

 

CĐNAYƏT

  –  Cinayət  Məcəlləsində  cəza  və  ya 

cəzanı 


əvəz 

edən 


məsuliyyət 

tədbirləri 

müəyyənləşdirilmiş  ictimai-təhlükəli  hərəkətdir 

(fəaliyyət və ya qeyri-fəaliyyətsizlikdir).  

 

CĐNAYƏT TÖRƏTMĐŞLƏRDƏN AŞKAR 

EDĐLMĐŞ  ŞƏXSLƏRĐN  SAYI

  -  haqlarında 

ya prokurorluq tərəfindən mühakimə qərarı təsdiq 

edilmiş, 

ya 

da 


materiallarla 

protokolun 

məhkəməyə göndərilməsi və yaxud onlara ictimai 

cəza  tədbiri  tətbiq  edilməsi  üçün  materialların 

verilməsi  haqqında  icazə  verilmiş,  rəsmi  uçota 

götürülmüş şəxslərdir. 

 

CĐNAYƏTKARLIQ

  –  müəyyən  dövr  ərzində, 

konkret 

bir 


ərazidə 

törədilmiş 

cinayətləri 

birləşdirən  və  kəmiyyət  (dinamika,  vəziyyət)  və 

keyfiyyət  (quruluş,  xüsusiyyət)  göstəriciləri  ilə 

xarakterizə  olunan  sosial-hüquqi  təzahürdür. 

Cinayətkarlıq 

səviyyəsinə, 

strukturuna, 

cinayətkarlar 

kontingentinin 

xüsusiyyətlərinə, 

dinamikasına görə xarakterizə olunur.  

 

CĐNAYƏTKARLIQ  ƏMSALI  (ĐNDEKSĐ)



 

– hər 100 min nəfər (və ya 10 min nəfər) əhaliyə 

(mövcud  əhalinin  orta  illik  sayından  istifadə 

edilir)  düşən  cinayətlərin  (cinayət  törətmiş 

şəxslər) sayıdır.  

 

CĐNAYƏTKARLIQ  FƏALLIĞININ  SƏ-

VĐYYƏSĐ

 - əhalinin müəyyən sosial-demoqrafik 

qruplarının  cinayət  törətmiş  şəxslərin  ümumi 

sayında  xüsusi  çəkisinin  nisbətidir  və  bu  qrupun 

bütün əhalinin tərkibində xüsusi çəkisidir. 

 

CĐNAYƏTKARLIQ 

ĐNDEKSĐ

 

– 

“Cinayətkarlıq əmsalı”na bax.  

 

CĐNAYƏTKARLIQ 

STATĐSTĐKASI

 

– 

tədqiqat predmeti cinayətkarlığın (onun səviyyəsi, 

strukturu 

və 


dinamikası; 

hüquq-mühafizə 

orqanlarının  hüquqpozmalarla  mübarizə  üzrə 

fəaliyyəti;  cinayətə  şərait  yaradan  və  müşayiət 

edən 

fon 


hadisələri) 

vəziyyətinin 

qiymətləndirilməsi olan statistika sahəsidir. 

 

CĐNAYƏTLƏRĐN  ÜSTÜNÜN  AÇILMASI

 

-  hesabat  dövründə  işlərin,  materialların  və 



protokolların  icrasının  yoxlanması  ya  başa 

çatdırılmış, ya da həll edilmiş cinayətlərin mütləq 

sayı  göstəricisidir.  Açılma  faizi  –cinayətlərin 

üstünün açılması göstəricisinin, hesabat dövründə 

icraatda  olan  cinayətlərin,  cinayət  işlərinin, 

materialların  və  icraat  protokollarının  ümumi 

sayına olan nisbətidir və faizlə ölçülür.                                              

 

CĐNĐ

  (Gini  Korrado  (1884-1965))  –  Đtaliya 

statistiki,  demoqrafı  və  sosioloqudur.  Bolonya 

Universitetini  bitirmişdir  (1905).  1926-32-ci 

illərdə  Đtaliya  Mərkəzi  Statistika  Đnstitutunun 

rəhbəri,  “Metron”  beynəlxalq  statistika  jurnalının 

və “Genus” demoqrafik jurnalının əsasını qoymuş 

və 

onların 


redaktoru 

olmuşdur. 

Cininin 

demoqrafiyaya  aid  işləri  müharibələrin  Đtaliya 

əhalisinin  ölümünə,  diferensial  doğumun  sosial 

hadisə 


olan 

miqrasiyaların 

amilləri 

və 


nəticələrinə,  əhalinin  optimal  sıxlığına  və  təkrar 

istehsalın  müxtəlif  aspektlərinə  təsirinə  həsr 

olunub.  Sosial  siniflər  arasında  əhalinin  təkrar 

istehsalında  fərqləri  təhlil  etməklə,  Cini  sosial 

metabolizm 

konsepsiyasını 

irəli 

sürmüş, 


cəmiyyətin təkrar istehsal səviyyəsi aşağı olan ali 

təbəqələrin  sayı  təkrar  istehsal  səviyyəsi  daha 

yüksək  olan  aşağı  təbəqələrlə  doldurulmadıqda, 

nəslin  kəsilmək  təhlükəsi  ilə  qarşılaşacağı 

qənaətinə gəlmişdir. Onun, əhalinin silsiləvi artım 

nəzəriyyəsinə müvafiq olaraq, əhali iqtisadiyyatın 

inkişafı ilə bağlı üç faza keçir: tez artma, stasionar 

vəziyyətədək  zəif  artma,  sonra  isə  siyasi,  yaxud 

iqtisadi  vasitələrlə  xarici  amillər  daxil  edilməsə, 

nəsli kəsilmə qorxusu olan azalma fazası. Cininin 

fikrincə,  belə  yanaşma  iqtisadiyyatın  normal 

inkişafını  patologiyadan  ayırmağa  imkan  verir. 

Cini  komponentlər  metodu  ilə  bir  neçə  variantda 

işlənilmiş 

Đtaliya 

əhalisinin 

ilk 

perspektiv 



hesablamalarının müəlliflərindən biridir. 

 

CĐNĐ ƏMSALI

 - əhalinin pul gəlirlərinin faktiki 

bölgüsünün  gəlirlərin  ölkə  sakinləri  arasında 

tamamilə  bərabər  bölgüsündən  kənarlaşması 

dərəcəsi  şəklində  onların  diferensiallaşmasını 

səciyyələndirən makroiqtisadi göstəricidir.    

 

CĐNSLƏRĐN  SAY  NĐSBƏTĐ 

(cinslərin 



proporsiyası)   –  əhalidə,  yaxud  onun  bu  və  ya 

digər qruplarında kişi və qadın cinsli şəxslərin say 

nisbətidir. 100, yaxud 1000 qadına düşən kişilərin 

sayı  ilə,  bəzən  hər  iki  cinsdən  olan  şəxslər 

arasında kişi cinsindən olan şəxslərin payı, yaxud 

faizi, xüsusi çəkisi ilə ölçülür. 



 

84 


Đnsanın  həyat  dövrlərindən  asılı  olaraq,  cinslərin 

say  nisbəti  birinci,  ikinci  və  üçüncüyə  bölünür. 



Birinci  say  nisbəti  mayalanma  zamanı  kişi  və 

qadın  ziqotalarının  (hüceyrə)  sayının  nisbətidir, 

insan  biologiyasının  tədqiqi  obyektini  təşkil  edir, 

təqribən  100  qadın  rüşeyminə  130  kişi  rüşeymi 

düşür.  Đkinci  və  üçüncü  cinslərin  say  nisbəti 

demoqrafiyanın  tədqiqat  obyektidir.  Đkinci  say 

nisbəti  –  sağ  doğulmuş  uşaqlar  arasında oğlan  və 

qızların  say  nisbətidir.  Bir  qayda  olaraq,  kişi 

döllərinin  bətndaxili  yüksək  ölümü  ilə  bağlı  o, 

birinci  cinslərin  say  nisbətindən  azdır.  Đkinci 

cinslərin  say  nisbəti  105-106-ya  yaxındır,  yaxud 

51.2%  oğlana  bərabərdir.  Bu  nisbət  ayrı-ayrı 

ölkələrin əhalisi üçün cüzi fərqlənir və vaxta görə 

heç  dəyişmir.  Üçüncü  say  nisbəti  reproduktiv 



yaşda,  yaxud  bu  yaşın  ayrı-ayrı  qruplarında  kişi 

və  qadın  cinsindən  olan  şəxslərin  nisbətidir.  Kişi 

və  qadınların  ölüm  yaşlarından  asılı  olaraq,  çox 

tərəddüd  edir.  Demoqrafiyada  həmçinin  stasionar 

və  normal  say  nisbəti  fərqləndirilir.  Stasionar 

cinslərin  say  nisbəti  –  stasionar  əhalinin  yaş 

qruplarında  kişi  və  qadın  cinsli  şəxslərin 

nisbətidir;  hər  bir  yaş  üçün  kişi  və  qadınların 

bütün  əvvəlki  yaşlarda  ölümündən  asılıdır. 

Normal say nisbəti – stasionar və ikinci cinslərin 

say  nisbətinin  hasilidir  (100,  yaxud  1000-ə 

bölünür);  təkcə  kişi  və  qadının  ölümündən  deyil, 

həm  də  doğulmuş  uşaqların  arasında  oğlan  və 

qızların sayının nisbətindən asılıdır. 

Təcrübədə  təsdiq  olunmuşdur  ki,  yeni  doğulanlar 

arasında  oğlanların  üstünlüyü  qanunauyğundur, 

ildən-ilə  və  ölkələr  arasında  bu  nisbətin  tərəddüd 

etməsi  əsasən  təsadüfi  səbəblərlə  şərtləndirilir. 

Müəyyən  edilmişdir  ki,  ikinci  say  nisbəti  

müharibələr  vaxtı  və  ondan  sonrakı  ilk  illərdə 

artır. Bunun da bir çox səbəbləri mövcuddur. 

Müxtəlif  ölkələrin  və  regionların  əhalisi  üçün, 

həmçinin  ayrı-ayrı  yaş  qrupları  üçün  üçüncü  say 

nisbəti  ikincidən  fərqli  olaraq,  daha  çox 

(dərəcədə)  fərqlənir  və  əsasən  kişi  və  qadınların 

ölüm  səviyyələrindəki  fərqlərlə,  həmçinin  cins 

üzrə seçilmiş miqrasiya ilə bağlıdır. 

Bütün  dünya  üçün  bütövlükdə  cinslərin  say 

nisbəti  BMT  qiymətləndirilməsinə  görə  100-ə 

yaxındır; 0-14 yaş qrupunda – 103.6; 15-64 yaşda 

–  98.9;  65  yaş  və  daha  çox  –  74.8  təşkil  edir. 

Kiçik  yaş  qruplarında  oğlanlar  üstünlük  təşkil 

edir,  sonrakı  qruplarda  isə  ardıcıl  azalır.  Kişi  və 

qadınların  sayı  arasında  bərabərliyə  çatma 

(cinslərin  say  nisbəti  =  100)  yaşı  nəslin  kəsilməsi 



ardıcıllığının  yaş xüsusiyyətlərindən asılıdır. 

Cinslərin 

ikinci 

və 


üçüncü 

say 


nisbəti 

demoqrafiyanın 

marağı 

dairəsindədir. 



Yəni 

əhalinin  tərkibindən  nikahların  sayı  və  onların 

tezliyi,  bununla  da  doğumların  sayı,  yəni  son 

nəticədə  əhalinin  təkrar  istehsalı  asılıdır.  Üçüncü 

say  nisbəti  verilmiş  vaxtda  nikah  səviyyəsini  və 

əhalinin  təkrar  istehsalını  müəyyən  edir,  ikinci 

cinslərin  say  nisbətindən  gələcəkdə  nikahların 

sayı  asılıdır.  Cinslərin  say  nisbətindən  praktiki 

olaraq  bütün  demoqrafik,  həmçinin  əhalinin  bir 

çox  sosial-iqtisadi  xarakteristikaları  –  məşğulluq 

üzrə  əhalinin  tərkibi,  miqrasiyanın  tezliyi  və  s. 

asılıdır. 


Yüklə 17,41 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   ...   182




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin