A. M. Vəliyev Elmi redaktorlar: R. A. Səlimov, S. A. Sadıqova, T.Ə. Paşayev



Yüklə 17,41 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə33/182
tarix21.04.2017
ölçüsü17,41 Mb.
#14975
1   ...   29   30   31   32   33   34   35   36   ...   182

DOĞUM 

ƏMSALLARI

 

– 



doğum 

səviyyəsinin  ölçüləridir,  diri  doğulan  uşaqların 

sayının  müvafiq  əhali  sayına  nisbəti  kimi 

müəyyən  edilir.  Demoqrafik  proseslərin  digər 

intensivlik  əmsalları  kimi,  doğum  əmsalları  da 

ümumi,  xüsusi  (kişi  və  qadın)  və  fərdi  (yaş, 

kumulyativ və s.) əmsallara bölünür. 

Daha  çox  yayılmış  ümumi  doğum  əmsalı 

aşağıdakı kimi hesablanır:  

1000


=



P

T

N

n

 

burada T – dövr (il); P – dövrün ortasına əhalinin 



sayı  (orta  illik  əhali);  N  –  bu  dövrdə  doğulan 

uşaqların  sayı  promille  ilə  ifadə  olunur  (). 

B.Urlanis  və  V.A.Borisov  tərəfindən  təklif 

olunmuş təxmini qiymət şkalası üzrə 16‰-dən az 

olan  ümumi  əmsallar  aşağı,  16-dan  24‰-dək  – 

orta,  25-dən  29‰-dək  ortadan  yuxarı,  30-dan 

39‰-dək  –  yüksək,  40‰  və  daha  yuxarı  –  çox 

yüksək 


sayılır. 

Ümumi 


doğum 

əmsalının 

kəmiyyəti 

təkcə 


doğum 

prosesinin 

intensivliyindən  yox,  həmçinin  əhalinin  yaş-cins 

və  nikah  strukturundan  da  asılıdır.  Buna  görə  də 

o, doğum səviyyəsi haqda təxmini təsəvvür verir. 

Xüsusi  doğum  əmsalı  (F)  –  doğulanların  sayının 

(N)  reproduktiv  yaşda  (adətən  15–49  yaş)  olan 

qadınların  sayına  nisbətidir,  (doğum  səviyyəsi 

aşağı olan ölkələrdə 15–44 yaş (W): 

1000


=



W

T

N

F

 

Ümumi  əmsal  xüsusi  ilə  aşağıdakı  nisbətdə 



bağlıdır: 

k

F

n

=



,  burada  k  –  bütün  əhali 

tərkibində  15–49  yaşda  olan  qadınların  payıdır. 

Xüsusi  əmsalın  kəmiyyəti  15–49  yaşda  olan 

qadınların  yaş  strukturundan  asılıdır.  15  yaşda 

doğum  səviyyəsi  minimaldır,  20  və  30  yaş 

arasında  maksimuma  çatır,  50  yaşa  çatanda  isə 

doğum səviyyəsi yox dərəcəsinə enir. 

Xüsusi  doğum  əmsalı  bəzən  kişilər  üçün  də 

hesablanır  –  (F

M

)  doğulanların  sayının (N)  15–49 

yaşda olan kişilərin sayına nisbət kimi (M): 

1000


=



M

T

N

F

M

 

Adi xüsusi doğum əmsalı daha yüksək olur, çünki 



15–49  yaşda  kişilər  daha  yüksək  ölüm  səviyyəsi 

ilə  qadınlara  nisbətən  az  olurlar. Kişilər  üçün  yaş 

intervalı  bəzən  15–54,  yaxud  15–59  götürülür. 

Çünki  kişilərin  reproduktiv  yaşının  yuxarı  həddi 

çox şərtidir. Belə hallarda kişilər və qadınlar üçün 

xüsusi əmsallar müqayisə olunmazdır. 

Doğum  səviyyəsinin  daha  dəqiq  ölçüləri  fərdi 

əmsallardır.  Çox  vaxt  doğumun  yaş  əmsalları 

götürülmüş  F

x/x+y

,  yəni  x-dən  x+y–1  yaş  daxil 

olmaqla  (N

x/x+y

),  analarda  doğumların  sayı  bu 

yaşda  qadınların  orta  sayına  nisbəti  (

y

x

x

W

+

/



)  ilə 

tətbiq olunur:   

1000

/

/



/



=

+

+



+

y

x

x

y

x

x

y

x

x

W

T

N

F

 

Kişilər üçün doğumun yaş əmsallarını hesablamaq 



üçün 

doğulanlar 

atanın 

yaşı 


üzrə 

bölüşdürülməlidir. Adətən belə məlumatlar olmur 

və  müvafiq  olaraq  göstəricilər  nadir  hallarda 

hesablanır. 

Doğumun 

yaş 


əmsallarının 

kəmiyyətləri nikahda olan 



m

x

C

 x-yaşda qadınların 

payından  və  nikah  və  nikahdankənar  doğumun 

səviyyəsindən  (F



m

  və 


s

x

F

 

müvafiq)  asılıdır,  buna 



görə də

)

1



(

m

x

s

x

m

x

m

x

x

C

F

C

F

F

+



=



Bu  əmsal  il  ərzində  doğumların  orta  sayını 

xarakterizə  edir,  y  il  üçün  isə,  yəni  bütün  yaş 

intervalı  ərzində  doğum  y  dəfə  çox  olur.  y  dəfə 

artırılmış  yaş  əmsalı 



y

y

x

x

F

+

/



  yaş  intervalında 

doğum  əmsalı  adlanır  və 



y

x

x

y

y

x

x

F

y

F

+

+



=

/



/

 

bərabərdir. 



Ümumi  nəsilvermə  əmsalı  (F

yek

)  bütün  yaş 

intervallarında  doğumun  yaş  əmsalının  cəminə, 

yaxud  reproduktiv  dövrün  sonuna  doğumun 

kumulyativ əmsalına bərabərdir. 

y-illər intervalları üzrə: 


 

130 




=

=

+



=

=



+

=



=

=

y



x

x

y

x

x

y

x

x

y

y

x

x

kum

yek

F

y

F

F

F

50

15



/

50

15



/

50

 



1-illik intervalları üzrə:  

=



=

+

=



49

15

1



/

x

x

x

x

yek

F

F

Ümumi  nəsilvermə  əmsalı  doğum  səviyyəsinin 



daha  dəqiq  ölçüsüdür.  Çünki  hipotetik  nəsildə 

bütün  ömrü  boyu  bir  qadına  düşən  doğumların 

orta sayını hər yaşda mövcud doğum səviyyələrini 

saxlayaraq 

ölümdən 

və 


yaş 

tərkibinin 

dəyişməsindən  asılı  olmayaraq  xarakterizə  edir. 

4,0-dən  yuxarı  olan  ümumi  nəsilvermə  əmsalları 

yüksək,  2,15-dən  az  olan  isə  aşağı  hesab  olunur. 

1-illik  yaş  intervallarında  hesablanmış  ümumi 

nəsilvermə əmsalı əhalinin yaş strukturundan asılı 

deyil, lakin ona nikah səviyyəsi təsir göstərir. 

Nikah  strukturunun  təsirini  çıxartmaq  üçün 

nikahda  doğum  əmsalı  (F



m

),  yəni  nikahda 

doğulanların  sayının  (N

m

)  15–49  yaşlı    ərdə  olan 

qadınların (

m

W

) sayına nisbəti tətbiq edilir:  

1000





=

m

m

m

W

T

N

F

 

Analoji olaraq, nikahdankənar doğum əmsalı (F



s

), 


yəni  qeydə  alınmamış  nikahdan  doğulanların 

sayının  (N



s

)  ərdə  olmayan  15–49  yaşdakı 

qadınların sayına (

s

W

) nisbəti kimi hesablanır:  

1000





=

s

s

s

W

T

N

F

 

Əgər  nikahdankənar  doğumların  sayı  nikahda 



olmayan  reproduktiv  yaşda  olan  qadınların 

hissəsindən  asılıdırsa,  buna  görə  doğumun  dəqiq 

xarakteristikasını  verə  bilmir.  Nikahdan  kənar 

doğum  əmsalı  isə  ərdə  olmayan  qadınlarda 

nəsilvermə intensivliyini düzgün xarakterizə edir. 

Anada  uşaq  doğumunun  növbəliliyi  (n



i

)  üzrə 


doğum  əmsalı  –  i  növbəliliyində  doğumların 

sayının (N



i

) əhalinin orta sayına (P) nisbətidir:  

1000





=

P

T

N

n

i

i

 

Ümumi doğum əmsalı bütün doğum növbəlilikləri 



üzrə əmsalların cəminə bərabərdir:  

k

k

i

i

n

n

n

n

n

i

+

+



+

=

=



=

=



...

2

1



1

burada  k  –  son  doğumun  növbəliliyidir.  Belə 



bölgünü  daha  dəqiq  qiymətləndirmək  üçün  çox 

vaxt ailənin artması ehtimalı (a



n

) hesablanır. 

Fərdi  əmsallardan  başqa,  bir  əlamət  üzrə  (ananın 

yaşı,  onun  nikahlıq  vəziyyəti,  uşaq  doğumunun 

növbəliliyi və s.) mövcud məlumatlar olduqda, bir 

neçə  əlamətlər  üzrə  aşağıdakı  şəxsi  əmsallar: 

nikah  və  nikahdankənar  doğumun  yaş  əmsalları, 

nikahın  davametmə  müddəti  üzrə  və  doğum 

növbəliliyi  üzrə  nikahda  doğum  əmsalı,  ana  və 

atanın  yaşlarının  uyğun  gəlməsi  üzrə  nikahda 

doğum  əmsalı  və  s.  hesablana  bilər.  Bu 

əmsallardan  hər  biri  hesablanarkən,  dərhal  bir 

neçə  struktur  amillərin  təsiri  çıxarıldığına  görə, 

onlar  ailələrin  demoqrafik  əxlaqının  qiymətli 

xarakteristikaları  kimi  qəbul  olunurlar.  Eyni 

zamanda, 

bu 

xarakteristikaların 



çoxluğu 

ümumiləşdirilmiş  göstəricini  müəyyən  etməyə 

çətinlik  törədir.  Buna  görə,  doğum  prosesini 

dərindən  öyrənmək  üçün  qarşılıqlı  əlaqədə  olan 

göstəricilər sistemi tətbiq olunur. 

Bütün  doğum  əmsallarının  təhlili  demoqrafik 

vəziyyəti düzgün qiymətləndirmək və demoqrafik 

proqnozları tərtib etmək üçün zəruridir. 

 

DOĞUM  ƏYRĐLƏRĐ

  –  nəsildə  yaşdan, 

nikahın  sürəkliliyindən,  intergenetik  intervaldan 

asılı  olaraq,  uşaq  doğma  tezliyinin  qrafik 

təsviridir.  Doğumun  öyrənilməsi  və  əyani 

təsəvvürü 

metodlarından 

biridir. 

Doğum 


əyrilərinin müəyyən etmə sahəsi reproduktiv dövr, 

yaxud bu dövr hüdudlarında nikahın sürəkliliyi ilə 

məhdudlaşır. Bir qayda olaraq, doğum əyrilərinin 

kəmiyyəti  1  il,  yaxud  5  il  aralarında  verilir;  ilin 

hissələri, 

yaxud 


aylarından 

intergenetik 

intervaldan  asılı  olaraq,  doğum  əyrilərinin 

qurulduğu zaman istifadə olunur. 

Yaşdan  asılı  olaraq,  qadınların  (kişilərin)  bütün 

nikah vəziyyətləri üçün ümumi doğum cədvəlində 



f

x

  (x+k  funksiyası)  ümumi  doğum  əyrisinin 

kəmiyyəti  reproduktiv  dövrdən  kənarda  bütün 

yaşlarda 



0-dır. 

Yaş 


artdıqca 

funksiyanın 

kəmiyyəti əvvəl kəskin artır, sonra isə rəvan 0-dək 

aşağı düşür. Bu əyri 20–30 yaşda qadınlar üçün və 

bir  qədər  böyük  yaşlarda  kişilər  üçün  bir 

maksimuma  malik  olur;  onun  forması  mühüm 

dərəcədə  doğumun  səviyyəsindən  və  hər  yaşda 

nikahda olanların payından asılıdır. 

Kiçik  fertil  yaşlarında  nikahda  olanların  payı 

nikahda  yaş  doğumunun  əyrisinə  güclü  təsir 

göstərir. Əhalidə bu pay yüksək olduqda, nikahda 

doğum  təxminən  20  yaşda  maksimuma  çatır; 

aşağı  olduqda  isə  maksimum  20  yaşadək  olur, 

bəzən  600–700  faiz  kəmiyyətinə  çatır,  bundan 

sonra doğum əyrilərinin tədricən 50 yaşa yaxın 0-

a  yönələrək  aşağı  düşür  (daha  aşağı  doğum 

zamanı  –  daha  erkən  yaşlarda).  Bu  doğum 

əyrilərində  maksimumların  yerləşməsi  onunla 

bağlıdır  ki,  cavan  yaşlarında  nikahda  olanlar 

arasında  erkən  nikah  ənənəsi  olan  əhalidə 

yeniyetmələrə  xas  nəsilvermə  qabiliyyəti  aşağı 

olan  qadınların  payı  yüksəkdir;  erkən  nikah 

bağlayanların  arasında  gec  nikaha  girən  əhalidə 

nikahdan  əvvəl  döllənmə  gedən  şəxslərin  payı 

yüksəkdir. 

Nikahdankənar 

doğum 

əyrisinin 



səviyyəsi  və  xarakteri  nikahın,  nikahda  və 

nikahdankənar 

doğumun 


 

131


müəyyənləşdirilməsindən 

qəbul 


olunmuş 

meyarlardan,  həmçinin  nikahdankənar  doğumun 

cəmiyyət  tərəfindən  pislənilməsi  dərəcəsindən 

asılıdır. Adətən o, bir maksimuma malikdir. 

Doğum əyrilərinin analitik ifadələri yoxdur. Buna 

görə  də,  adətən  rəqəm  növündə  verilir.  Onlar 

doğumun  bu  və  ya  digər  bölgüsü  olduğundan 

(nisbi, bəzən isə mütləq rəqəmlərdə), onları təsvir 

etmək  üçün  istənilən  bölgü  xarakteristikaları  – 

hesabi  orta  (məsələn,  uşaq  doğulduğu  zaman 

ananın  orta  yaşı,  yaxud  nikahın  orta  müddəti), 

moda,  mediana,  kvartil,  müxtəlif  variasiya 

göstəricilərindən istifadə edilir. 

Doğum  əyrilərini  qurmaq  üçün  zəruri  olan 

informasiya  uçotun  səhvlərini,  yaxud  hadisələrin 

sayının  təsadüfi  enib  qalxmasını  (az  sayda 

müşahidə  zamanı)  əks  etdirə  bilər.  Bununla 

əlaqədar  olaraq,  doğum  əyrilərinin  düzləşdirmə 

zərurəti  yaranır.  Bunun  üçün  ümumi  qəbul 

olunmuş  metodlar  yoxdur,  çox  vaxt  doğum 

əyrilərinin 

müxtəlif 

sahələri 

başqa-başqa 

funksiyalara yaxınlaşdırılır. Eyni metodla verilmiş 

5-illik  intervallardan  birillik  intervallara  doğum 

əyrilərinin  interpolyasiya  edilməsi  üçün  də 

istifadə olunur. 

 

DOĞUM  ĐNDEKSĐ

  –  doğumun  səviyyəsini 

onun  etalon  (standart)  kimi  qəbul  edilmiş 

səviyyəsi  ilə  müqayisədə  əks  etdirən  göstəricilər 

sistemidir.  Ümumi  doğum  Đ



f

,  nikahdan  doğum  Đ



g

nikahdan  kənar  doğum  Đ



h

  və  kəbinin  strukturu  Đ



m

 

indekslərini  özündə  birləşdirir  və  aşağıdakı 



düsturla hesablanır: 

 



=

x

x

f

f

W

B

I



=

x

m

x

m

g

f

W

B

I

 



=



x

x

x

m

x

m

f

W

f

W

I



=

x

U

x

U

h

f

W

B

I

 

burada  B  –  doğumun  ümumi  sayını;  B



-  nikahlı 

doğumun  sayını,  B

-  qeyri-nikahlı  doğumun 



sayını;  W

x

  –  x  yaşında  qadınların  sayını; 



m

x

W

-  x 


yaşında  ərdə  olan  qadınların  sayını;  f

x

  –  standart 

kimi qəbul edilmiş nikahlı doğumun sayını; 

U

x

W

x yaşında ərdə olmayan qadınların sayını göstərir. 



Doğum indeksləri arasında aşağıdakı əlaqə vardır: 

)

1



(

m

h

m

g

f

I

I

I

I

I

+



=

 

 



DOĞUMUN 

NÖVBƏLĐLĐYĐ

 

(doğumun 

ardıcıllığı)  –  doğulanın  xarakteristikasıdır,  anada 

uşağın  hansı  sıra  sayı  ilə  doğulduğunu  göstərir. 

Doğumun  növbəliyi  qadında  bütün  doğumlara, 

yalnız  həmin  (çox  vaxt  birinci)  nikahda  və  bütün 

ər-arvadlıq həyatında fərqləndirilir. Adətən yalnız 

diri doğumlar nəzərə alınır. Onların sırasına təkcə 

diri  doğumla  nəticələnən  hamiləliklər  deyil,  həm 

də  ölü  doğumla  və  abortla  bitənlər  daxildir. 

Adətən  çoxdöllü  (əkiz,  üçəm)  və  s.  doğumlar 

hesabına  doğumun  növbəliliyi  çox  olur,  çünki 

onlar bir-bir doğumların sayına daxil edilir. 

Demoqrafik  təhlildə  doğumun  növbəliliyi  real  və 

hipotetik  koqortada  qadınların  doğulduğu  il üzrə, 

yaxud  nikahlı  koqortada  bütün  doğumların 

məcmusuna  nisbətən  baxılır.  Doğumun  növbəliyi 

koqortada  uşaq  doğumu  prosesini  xarakterizə 

edən mühüm əlamət kimi çıxış edir. 

Doğumun  növbəliliyi  “Anada  həmin  uşaq  hansı 

sıra  sayı  ilə  doğulub?”  sualı  verilməklə; 

siyahıyaalmada  və  müşahidələr  zamanı  “Neçə 

uşaq  doğub?”  sualı  ilə,  yaxud  ananın  bütün 

doğumları növbəlik qaydasında yazılmaqla nəzərə 

alınır.  Birinci  sualın  köməyi  ilə  məlumatların 

alınması  həmin  ildə  doğulanları  doğumun 

növbəliliyi  üzrə  bölüşdürməyə  imkan  verir.  Bu 

göstəricilər  qadının  son  doğum  sayı  haqda 

təsəvvür yaratmır. 

Ən  dəqiq  nəticələr  il  ərzində  həmin  növbəliklə 

doğumların  sayını  bir  uşaq  az  doğmuş  həmin 

yaşda  olan  qadınların  sayı  ilə  müqayisə  etdikdə 

alınır  (məlumatlar  siyahıyaalma  materialından 

götürülür),  yəni  ailənin  artması  ehtimalları 

hesablandıqda. Bu xarakteristikalar xüsusi doğum 

cədvəllərini hesablamaq üçün çıxış məlumatlardır. 

Bu 


cədvəllər 

əsasında 

həmin 

koqortadakı 



qadınların  doğum  saylarına  görə  bölüşdürülməsi 

və  hər  doğumun  növbəliliyi  üzrə  uşağın 

doğulması  zamanı  ananın  orta  yaşı  hesablanır. 

Nikahların  məhsuldarlığı  cədvəllərində,  müvafiq 

olaraq,  nikahın  doğumların  sayına  görə  və  hər 

doğumun  növbəliliyi  üzrə  uşağın  doğulması 

zamanı nikahın orta müddəti hesablanır. 

 

DOĞUMUN  SAYI

  –  nəsli  və  ya  nəsillərin 

məcmusu  olan  əhalini  təşkil  edən,  insanların 

məcmusunda  uşaq  doğumu  prosesidir.  Đnsanların 

doğum  potensialı  qabiliyyəti  sosial  normalarla 

tənzimlənən həyatın bərpa tərzi kimi ifadə olunur. 

Doğumun  xüsusiyyəti  və  səviyyəsi  mövcud 

informasiya  və  konkret  vəzifələrdən  asılı  olaraq 

formalaşdırılan  göstəricilər  sistemi  ilə  ölçülür. 

Doğumun  sayı  doğum  əmsalı  ilə  ölçülür.  Daha 

geniş  təhlilə  imkan  verən  sistem  doğum 



cədvəllərində  verilmiş  əmsallardır.  Son  zamanlar 

doğum  indeksi  daha  geniş  yayılmışdır  və  onun 

nisbi  səviyyəsi  bir  neçə  vahidlə  ölçülür.  Uşaq 

doğumunun və demoqrafiya siyasətinin aparılması 

üçün  əhalinin  siyahıyaalınması  və  ya  xüsusi 

müşahidələr 

vasitəsilə 

alınmış 


aşağıdakı 

göstəricilər 

mühüm 

əhəmiyyət 



kəsb 

edir: 


qadınların  doğulmuş  uşaqların  sayına  görə 

 

132 


bölgüsü;  uşaqların  orta  sayı;  ailələrin  artması 

ehtimalı  və  s.  Doğumun  əlavə  xüsusiyyətlərini 

doğum  təqvimi  –  bütün  və  ya  müəyyən  vaxtda 

uşaq doğumuna görə qadınların orta yaşı, nikahın 

orta 

davametmə 



müddəti, 

intergenetik 

və 

protogenetik intervallardır.  



 

DOĞUMUN  YEKUN  ƏMSALI

  –  yaşa  görə 



doğum  əmsallarının  cəmidir,  yəni  müvafiq  yaş 

həddində olan qadınların hər bir yaşına aid edilən 

qadınların  yaşı  üzrə  doğulanların  sayıdır.  Doğum 

intensivliyinin  ölçüsü  (adətən  hipotetik  nəsil 

üçün)  əhalinin  yaş  tərkibindən  birbaşa  asılı 

deyildir. 

 

DOĞUMLARIN  SIXLIĞI

  –  vaxt  vahidində 

doğumların  sayıdır.  Doğumların  illik  sıxlığı 

t

N

 

bərabərdir, N – t ildə doğulmuş uşaqların sayıdır. 



X-yaşda  həmin  vaxtda  yaşayanların  sayı  x-il 

bundan  əvvəl  doğulanların  sayından  asılı  olduğu 

üçün,  doğumların  sıxlığı  əhalinin  təkrar  istehsalı 

rejiminin  vacib  xarakteristikasıdır.  Demoqrafik 



təhlildə  doğumların  sıxlığına  N(t)  –  aramsız  vaxt 

funksiyası  kimi  baxılır  və  sonsuz  kiçik  vaxt 

kəsiyində  dt  doğumların  sayı  onun  uzunluğuna 

bölünür.  Stasionar  əhali  modelində  doğumların 

sıxlığı  daimidir,  stabil  əhalidə  eksponensial 

dəyişir. 

 

DOKTORANTURA

    –  ali  təhsilin  ən  yüksək 

səviyyəsi 

olmaqla, 

elmi 


və 

elmi-pedaqoji 

kadrların 

hazırlanmasını, 

ixtisas 

və 


elmi 

dərəcələrin 

yüksəldilməsini 

təmin 


edir. 

Doktorantların 

hazırlanması 

elmi 

işçilərin 

ixtisaslarının  mövcud  nomenklaturasına    uyğun 

olaraq əyani formada aparılır və onun müddəti üç 

ildən artıq olmamalıdır. 

Statistika  elm  sahələri  üzrə  doktorantların  sayını, 

onların  qəbulu  və  buraxılışını  (o  cümlədən 

dissertasiya  müdafiəsi  ilə),  həmçinin  yaş,  cins 

strukturunu öyrənir. 

 


Yüklə 17,41 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   29   30   31   32   33   34   35   36   ...   182




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin