A. M. Vəliyev Elmi redaktorlar: R. A. Səlimov, S. A. Sadıqova, T.Ə. Paşayev
Yüklə 17,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
HAZIR MƏHSUL – istehsalı başa çatdırılmış, tam dəyişdirilmiş və qüvvədəki standartlara uyğun olan, anbara təhvil verilmiş və təhvil sənədləri ilə rəsmiləşdirilmiş və satışa, yaxud sifarişçiyə göndərmək, istehsalçı müəssisədən aparılmaq üçün hazır olmuş məhsuldur.
MƏMULATLAR – tam
komplektləşdirilmiş, hazırlığını və standartlara uyğunluğunu təsdiq edən
sənədlərlə rəsmiləşdirilmiş, müəssisə tərəfindən istehsalı qurtarmış məmulatlardır. Əgər müqavilədə məhsulun istehlakçıya bilavasitə təhvil verilməsi nəzərdə tutulmuşsa, bu zaman hazır məmulat sifarişçinin nümayəndəsi tərəfindən qəbul edilmiş və “Qəbul aktı” ilə rəsmiləşdirilmiş məmulat hesab edilir.
qrafiklər, təhlili və metodiki materiallar şəklində olan hazır statistik materialların saxlanması və yayılması üçün nəzərdə tutulmuşdur.
statistika təcrübəsində tətbiq
olunan təmərküzləşmə dərəcəsinin göstəricisidir. Sahənin məhsulunun ümumi həcmində hər 5-10 ən iri təsərrüfat subyektlərindən hər birinin payının kvadratının cəmi kimi müəyyənləşdirilir. H1 kəmiyyəti 0-dan (tam qeyri-təmərküzləşmə) 10000-dək (mütləq
inhisar) dəyişir. H1 hesablanarkən təsərrüfat subyektlərinin payı faizlə ifadə edilir. Təmərküzləşmə əmsalından bazarın inhisarlaşma səviyyəsini tənzimləmək üçün istifadə edilir.
– 1) bankın mühasibat balansının registridir, onun köməyi ilə iqtisadi tərkiblərinə görə bankın müxtəlif fəaliyyət istiqamətləri qruplaşdırılır və əks etdirilir. Detallaşdırma dərəcəsi üzrə hesablar birinci və ikinci dərəcəli balans hesablarına bölünür. Đqtisadi əlamətinə və ya nəzərə alınan əməliyyatların xüsusiliyinə görə, birləşdirilmiş göstəricilər birinci dərəcəli hesablarda əks
etdirilirlər. Đkinci
dərəcəli hesablarda isə pul vəsaitlərinin növünə və təyinatına, sahə əlaməti və hesab sahiblərinin tabeçiliyinə, hesab-pul əməliyyatlarının xarakterinə görə detallaşdırılırlar.
Birinci və ikinci dərəcəli hesablar üzrə sintetik uçotu aparılır. Analitik uçot ikinci dərəcəli hesablarda aparılır. Hesabı balans hesabına və qeyri-balans hesabına bölürlər. Balans hesabları qarşılıqlı əlaqəlidirlər, öz aralarında uyğun gəlirlər, onlar üzrə uçot ikili yazı ilə aparılır.
müvafiq hesabların mədaxil və məxarici üzrə sadə yazı üsulu ilə müxtəlif qiymətlilər və sənədlər uçota alınır. Hesablar aktiv, passiv və aktiv- passiv hesablara
ayrılır. Passiv hesablardan bankın şəxsi və cəlb edilmiş ehtiyatlarının, onların yaranma və təyinat mənbələrinə görə uçotu üçün istifadə olunur. Aktiv hesablardan şəxsi və cəlb edilmiş vəsaitlərin yerləşdirilməsi üçün istifadə olunur. Hesabların müəyyən hissəsi qarışıq xarakterə malik olurlar və buna görə də, onları aktiv-passiv hesablar adlandırırlar; 2) bankda yığılan və lazım olduqda istifadə olunan sərbəst vəsaitlərin əmanətçilərinin (fiziki və ya hüquqi şəxslərin) registridir. Hesab cari, əmanət, çek, depozit hesabı ola bilər. Bank və müştəri arasındakı sövdələşməyə görə, hesab təcili və tələb olunanadək ola bilər, yəni ondan müəyyən vaxt keçdikdən sonra və ya daima istifadə etmək olar.
– statistik hesabat qaydasında müəssisələrdən (təşkilatlardan, idarələrdən) və fərdi sahibkarlardan ilkin statistik məlumatların yığılması üçün nəzərdə tutulmuş
təşkilatçılarına hesabatlar təqdim edən vahiddir. O, müşahidə olunan vahid üzrə məlumat təqdim edir. Müəyyən hallarda hesabat vahidi müşahidə olunan vahid ola bilər.
respondentdir. HESABAT, STATĐSTĐKA HESABATI – qanunvericiliyə uyğun qaydada müəyyən olunmuş şəkildə, məlumatların etibarlılığına və təqdim olunmasına cavabdeh olan şəxslərin imzası ilə, müvafiq orqanlar tərəfindən müəssisələrdən (təşkilat və idarələrdən), fiziki şəxslərdən alınan rəsmi statistika müşahidəsi formasıdır. Təqdim edilmə üsuluna görə, hesabatlar poçt və təcili (teleqraf, elektron poçt və s.) olmaqla fərqlənirlər. Dövriliyinə görə hesabatlar dövri və birdəfəlik hesabatlara bölünürlər. Dövri hesabatlar cari və
– 1) əmtəələrin faktiki tədarükünü və xidmətin göstərilməsini, onların dəyərlərini təsdiq edən sənəddir.
Əmtəənin son qəbulundan sonra satıcı (tədarükçü, podratçı) tərəfindən sonda alıcının (istehlakçının, sifarişçinin) adına yazılır. Hesab-fakturada 245
tədarük edilən məhsulun və (və ya) göstərilən xidmətlərin tam təsviri və qiyməti, yüklənmə sənədinin nömrəsi, hesab məbləği və digər rekvizitlər olur və əmtəə ilə göndərilən qaimə, xüsusi blankın tərtibi zamanı isə əmtəənin mənşəyi haqqında sertifikat ola bilir. 2) daxili gömrük tranziti üsulunun həyata keçirilməsi üçün vacib olan sənəddir; milli və ya ingilis dillərində tərtib edilir və gömrük nəzarəti üçün vacib olan məlumatlara malik olur (tərtib olunma tarixi, idxalçı və ixracatçının adı və poçt ünvanı, müqavilənin nömrəsi və tarixi, tədarük şəraiti, əmtəənin adı və əmtəə nomenklaturası (ƏN) üzrə kodu, yük yerlərinin növü və keyfiyyəti və onların markalanması haqqında məlumatlar, brutto çəkisi, əmtəənin ölkənin Mərkəzi Bankı ilə təyin edilmiş valyutada dəyəri, ixracatçının möhürü). HESABĐ ORTA – MX riyazi gözləniləninin empirik (seçmə) oxşarıdır. Əgər x 1 , x
2 , ..., x n, X
faktiki müşahidə edilmiş qiymətidirsə, onda .
(sabit) olur, əgər x 1
2 , ..., x n
kəmiyyətin mümkün qiyməti X olar, onda x -
təsadüfi kəmiyyətdir. HESABLAMA (KLĐRĐNQ) PALATASI –
fyuçers müqavilələrinin ticarətində klirinq və hesablamaları təmin edən
təşkilatdır. Sövdələşmələrin yerinə yetirilməsində təminatçı kimi çıxış edir, fyuçers müqavilələrinin yerinə yetirilməsini təşkil edir. Bir hesablama (kliring) palatası bir sıra birjalara xidmət göstərə bilər; 2) dövlətdə ali maliyyə (maliyyə-iqtisadi) nəzarəti üzrə kollegial orqanın dünyada geniş yayılmış adıdır.
ABŞ-da Baş
Hesablama Đdarəsi, Braziliyada, Əlcəzairdə, Fransada və Rumıniyada Hesablama Məhkəməsi adlanır. Hesablama Palatasının hüquqi vəziyyəti və səlahiyyət dairəsi müxtəlifdir. Dövlətlərin əksəriyyətində onlar parlamentin köməkçi orqanı kimi çıxış etməklə, onun büdcə üzrə nəzarət funksiyasının icrasını təmin edirlər. Azərbaycan Respublikasında Hesablama Palatası Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisinə hesabat verən, daimi fəaliyyət göstərən dövlət büdcə
nəzarəti orqanıdır. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 92-ci maddəsinə əsasən, Milli Məclis tərəfindən yaradılır.
nəzərdə tutulmayan amortizasiya ayırmaları və uçot ehtiyatlarıdır.
yazılmış, məsələlərin həlli alqoritminin təsviridir. Hesablama maşınlarının proqramı EHM-in qəbul etdiyi formada məsələnin həlli alqoritmini verir. Alqoritmlərin maşında reallaşdırılması üçün onların yazılma vasitəsi proqramlaşdırma dili hesab edilir. Hesablama maşınlarının proqramı özündə proqramlaşdırmanın konkret dilində əməliyyatların ardıcıllığını əks etdirir. Proqramlaşdırmanın hər hansı bir dildə verilmiş hesablama maşınlarının proqramının maşın dilinə çevrilməsi translyatorun köməyi ilə həyata keçirilir. HESABLAMA MƏRKƏZĐ (HM) – böyük əmək tələb
edən hesablama işlərinin avtomatlaşdırılmasına imkan verən EHM ilə məlumatların hazırlanması, ötürülməsi və digər
müəssisədir. Đdarəetmə, elmi-texniki, iqtisadi, statistik və digər geniş əhatəli məsələlərin həlli üçün nəzərdə tutulmuşdur. Hesablama Mərkəzinin təşkilati strukturu onun təyinatı, yerinə yetirəcəyi funksiyalar, işlənəcək məlumatların həcmi, məlumatların ötürülmə vasitələri, hesablama və təşkilati texnikası ilə müəyyən edilir. HESABLAMA PROSESĐ – konkret ilkin məlumatlar əsasında nəticənin alınması məqsədi ilə hesablama alqoritminin yerinə yetirilməsidir. Hesablama prosesinin xətti, budaqlı və dövri növləri fərqləndirilir. Xətti hesablama prosesində sərbəst mərhələlər onların yazılışının xətti ardıcıllığı ilə yerinə yetirilir. Budaqlı hesablama prosesində ilkin
şərtlərdən və
ya aralıq
nəticələrdən asılı olaraq, hesablama prosesinin istiqaməti əvvəlcədən nəzərə alınmış mümkün istiqamətlərdən birinə yönəldilir. Dövri hesablama prosesi, özlüyündə, hesablamanın çox sayda təkrarlanması deməkdir.
– əhalinin siyahıyaalınması (müşahidəsi) zamanı
siyahıyaalma sayıcısının sakinlər haqqında məlumat topladığı ərazidir;
ilkin ünsürlərindən biridir. Hesablama sahəsi siyahıyaalma heyətinə düşən yükün
orta normalarına müvafiq yaradılır. HESABLAMA SĐSTEMĐ – 1) EHM-in ümumi səmərəliliyinin yüksəldilməsi üçün
istifadə olunan hesablama və proqram vəsaitləri kompleksidir. Çoxprosessorlu hesablama sistemləri bir neçə prosessordan ibarətdir və onların hər biri ümumi əməliyyatlar sisteminin 246
idarəsi altında işləyir, operativ yaddaşın və xarici qurğuların ümumi sahəsinə daxil olmaq imkanına malikdir. Đstifadəçinin proqramı ardıcıl olaraq bir prosessorda və ya paralel olaraq bir neçə prosessorda yerinə yetirilə bilər. Çoxmaşınlı hesablama sistemləri xüsusi vasitələrlə birləşdirilən iki və ya daha çox seriyalı EHM-dən ibarət olur. Çox prosessorludan fərqli olaraq, onlar ümumi operativ yaddaş sahəsinə malik olmurlar; 2) rəqəmlərin (işarələrin) qeyd edilmə (yazılma) üsullarının məcmusudur. Rəqəmlər mövqelərdən ibarətdir. Əgər işarənin mənası onun mövqeyindən asılı deyilsə, belə sistem mövqesiz (roma) adlandırılır; əgər asılıdırsa – mövqeli hesablama sistemidir (məsələn, ikili sistem).
ilə birləşdirilmiş, bir-birindən uzaqda yerləşən məntəqələrin məcmusudur. Hər bir belə mərkəzin
proqram və məlumat vasitələri birlikdə istifadə olunur. Hesablama şəbəkəsinin tərkibinə EHM və ya
hesablama sistemləri, rabitə kanalları, məlumatları ötürmə
aparatları, terminallar, unifikasiya edilmiş (vahid şəklə salınmış)
edilməsi əməliyyatlar sistemi ilə həyata keçirilir. HESABLAMA TEXNĐKASI – məlumatların işlənməsinin avtomatlaşdırılması üçün nəzərdə tutulmuş texniki vəsaitlərin məcmusudur. Hesablama texnikasından böyük hesablama həcmi olan məsələlərin həllində, avtomat
və avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemlərində, məlumatların işlənməsi sistemlərində və s. istifadə olunur. Hesablama texnikasına məlumatların hazırlanması, ötürülməsi, işlənməsi, təsvir
edilməsi kimi texniki vasitələr daxildir.
– (I) - bank xidmətlərinin göstərilməsinə görə bankın aldığı haqdır. Hesablanmış faizin iki növü mövcuddur: bankların əsas fəaliyyətinin iki növünə – fiziki və hüquqi şəxslərin əmanətlərinin saxlanmasına və kreditlərin verilməsinə uyğun olan kredit-faiz və debet-faiz. Bu halda bankın mənfəəti, alınmış pulun məbləğindən xərclər çıxılmaqla müəyyən olunur. Bundan başqa, bank qeyri-ənənəvi bank xidmətlərinin, o cümlədən məsləhət, vasitəçilik xidmətlərinin yerinə yetirilməsinə görə də faiz alır. (II) borclunun kreditora ödədiyi pul ssudasının “qiymət”idir. Hesablanmış faizlərin miqdarı, faizin pul ssudasına nisbəti kimi müəyyən edilən faiz dərəcəsi ilə ifadə olunur. Kredit (depozit) üzrə faizi bank və ya bank xidmətlərini həyata keçirən idarələr alır (ödəyir). Adətən bu məbləğ kreditin (depozitin) növündən və alınma (verilmə) şərtlərindən asılı olur. Sadə və mürəkkəb faizlər fərqləndirilir. Sadə faizlər Đ=P*R*t düsturu ilə hesablanır ki, burada da Đ – faizin kəmiyyətini, P - kreditin (depozitin) əsas məbləğini, R – faiz dərəcəsinin miqdarını, t – kreditin (depozitin) verildiyi (alındığı) vaxt dövrünü göstərir. Mürəkkəb faizlər Đ=P(1+R) n-1
hesablandığı müvəqqəti dövrlərin sayını göstərir. Faizlərin hesablanmasında əsas məqsəd kapital qoyuluşunu həyata keçirmək məqsədilə bankın aktiv və pozitivləri arasında tarazlığa, gəlirlərin və banklararası kreditlərin alınmasına, həmçinin maliyyə bazarında tələb və təklif arasında tarazlığa nail olunması hesab edilir. Bundan əlavə, hesablanmış faizlər ümumi – ən çox dövlət qiymətli kağızlarının tədavülündə istifadə olunan brutto (vergilər ödənənə qədər) və xalis – netto (vergilər ödənildikdən sonra) ola bilər.
– iş və yaxud ona aid olan əmtəələrin tədarükü yerinə yetirilməmişdən və ya göndərilməmişdən əvvəl alınmış və yaxud hesablanmış gəlirdir. Bu halda şirkət öz borcunu natura formasında ödəməlidir. Gəlirin bu növü onun götürüldüyü hesaba daxil olur.
QIRILACAQ MEŞƏ SAHƏSĐ – ağacların əsas istifadəyə kəsilməsinin və meşə bərpası üçün kəsilmələrin illik həcminin normasıdır. Qırılacaq meşə
sahəsi meşə
təsərrüfatının təşkili və aparılması ilə əlaqədar tədbirlər zamanı yetkin ağacların mövcudluğu, təkrar istehsalın xarakteri, ağaca olan tələbat və s. amillər əsasında, həmçinin meşənin fasiləsiz və tükənməz istifadəsi nəzərə alınmaqla hesablanır.
Qırılacaq meşə sahəsinin hesablanması ərazi bölgüsündə hər bir meşə təsərrüfatı müəssisəsi üzrə, həmçinin meşə və təsərrüfat (iynəyarpaqlı, bərkyarpaqlı və yumşaqyarpaqlı) qrupları üzrə aparılır. Qırılacaq meşə sahəsinin hesablanması meşə ehtiyatlarının səmərəli istifadəsi üçün vacib meyardır.
hesablanan qiymət indeksi sistemlərinin etibarlılığı, onların hesablanması üçün qəbul edilmiş
metodologiyadan, onun
çərçivəsi daxilində qiymətlər üzərində seçmə müşahidənin təşkili üçün istifadə olunan informasiya bazasının təmsilçiliyi və keyfiyyətindən asılıdır. Seçmə müşahidələrin nəticələrinin reprezentativlik ölçüsü kimi, seçmənin səhvləri xidmət edir ki, bu 247
da seçmə məlumatları üzrə alınmış statistik parametrlərin öyrənilən hadisənin bütün məcmusuna yayılmasının dəqiqliyini xarakterizə edir. Hesablamaların reprezentativliyi həm
təmsilçi-məhsulların, həm də baza müəssisələrinin məcmusunun formalaşdırılması zamanı müəyyən edilir. Hesablanan indekslərin reprezentativliyinin əsaslandırılması müşahidə obyektlərinin seçilməsinin optimal variantının axtarılması metodologiyasının işlənməsi, iqtisadi hesablamaların qarşılıqlı əlaqələndirilməsi və yol verilə
biləcək xətanın
həddinin müəyyənləşdirilməsi əsasında aparılır. Qiymət indeksi sisteminin hesablanmasının reprezentativliyinin yüksəldilməsi üzrə işlərin əsas istiqamətlərindən biri qiymət indeksinin hesablanması üçün informasiya bazasının formalaşdırılmasının elmi əsaslandırılmış metodlarının işlənməsidir.
– illik mühasibat hesabatlarında mövcud olan maliyyə hesabları ilə əlaqədar izahlardır. Bu izahlar balansın və mənfəət və zərər hesablarının yaxşı başa düşülməsi üçün verilir, bu hesabların nə qədər zəruri olduğunu tamamlayır və ya istifadəçilər üçün zəruri olan məlumatları başqa formada göstərir.
– ticarətin bağlanmasının rəsmi birja qiymətidir. Müəyyən müvəqqəti intervala görə orta çəkili qiymət kimi hesablana bilər və ya son sövdələşmənin qiyməti ola bilər. Birja ticarətində fyuçers müqavilələri və opsionlardan istifadə olunur.
statistikası sahəsində müxtəlif sosial kateqoriyaları müqayisə etmək üçün aparılır. Belə bölgü investisiyaların qeyri-maddi aktivlərə təsirini qiymətləndirmək məqsədilə müəssisələr statistikasında da istifadə edilə bilər. Sənayedə yüksək səviyyəli ixtisas qeyri-maddi aktivlərin yüksək dəyərinin izah edilməsi ola bilər.
yüksək səviyyəli ixtisasa malik olan rəhbərlərə və mütəxəssislərə, həmçinin xidmət sahəsinin fəhlə və işçilərinə bölünürlər. Əmək haqqı almayan şəxslər isə rəhbərlərə (işverənlərə və sərbəst əməklə məşğul olan şəxslərə) və ailənin kömək edən üzvlərinə bölünürlər. Qruplaşmalar arasında aparılması mümkün olan fərqlər hər bir işçiyə əmək haqqının və əlavə məbləğin səviyyəsinin müəyyənləşdirilməsində müəyyənləşdirici amil hesab edilir.
Yüklə 17,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|