A n a r əsərlər I hekayələr, povestlər

 

 

A N A R  

 

 

 

Əsərlər 

I   

hekayələr, povestlər 

 

 

 

 

 

 

 

Bu kitabın çapı 

 

 

 

Ekson Azərbaycan Əməliyyat Şirkəti,  

MMM EksonMobilin törəmə şirkəti 

 

tərəfindən maliyyələşdirilmişdir 

 

 

Bakı — 2003 

 

 

 2 

 

 

 

 

 

Redaktor: 

Arif Əmrahoğlu 

 

Ön sözün müəllifi: 

Rahid Ulusel 

 

Rəssam: 

Azər 

 

 

 

 

 

 

ANAR. Əsərlər. I cild,  

Nurlan, Bakı, 2003, 578 səh. 

 

 

 

Müəllif bu cildlərin nəşrinə vəsait ayırmış  

Ekson Azərbaycan Əməliyyat Şirkətinə,  

MMM EksonMobilin törəmə şirkətinə  

dərin minnətdarlığını bildirir 

 

 

 3 

AZƏRBAYCAN MƏDƏNİYYƏTİNİN ANARI 

 

İyirminci yüzil Azərbaycan mədəniyyətinin özünəqədərki və 

özündənsonrakı    çağlarının ilgəyini yaradıban bütövlüyünü təmin 

edən bir orqanik zamandır. Məhz XX yüzildə Azərbaycan 

mədəniyyəti özünütəşkil prinsiplərini müəyyənləşdirdi, hansı 

köklərdən gəlib hansı yönlərə budaqlandığını aydınlatdı, tarixin 

hansı çağlarında siyasi-mədəni epiqonçuluğa varıldığını, hansı 

yolların səhv gedildiyini, nələrdə büdrədildiyini, hansı istiqamətlərdə 

düzgün addım atıldığını, hansı  səmtlərdə irəli getməyin mümkün və 

gərək olduğunu sezdi. Azərbaycan mədəniyyətinin onurğa sütunu XX 

əsrin güclü birləşdirici "fəqərəsi" ilə  bərkiyib qayım oldu. 

Azərbaycan mədəniyyətinin bu tarixi-genetik bütövlüyünün dərk 

olunması  və yaradılmasında müstəsna xidmətləri olan mütəfəkkir 

sənətkarlarımızdan biri də, şübhəsiz ki, Anardır. 

 

ÖMÜR ZAMAN HÖRGÜSÜNDƏ 

 

Xalq yazıçısı Anar 14 mart 1938-ci ildə Bakıda xalq şairləri Rəsul 

Rza və Nigar Rəfibəylinin ailəsində anadan olub. Azərbaycanın  ən 

köklü soylarından ikisinin yetirməsidir o. Ata tərəfdən uluları 

Məmmədxanlılardır. Bayat boyundan, Şahsevən tayfasından olan, 

Çiyni və bir para başqa kəndlərin mülkədarı  Məmmədyar oğlu 

Məmmədxan ‘IX  əsrin ortalarında rus əsgərləriylə toqquşmadan 

sonra zindana atılır və orada zəhərlənərək öldürülür. Məmməd xanın 

nəticəsi - Rəsul Rzanın atası  İbrahim Məmmədxanlı Göyçayda 

mirzəlik edər və ticarətlə məşğul olarmış. Anarın anası Nigar xanım 

məşhur Rəfibəylilər nəslindəndir. Ulu babası Ələkbər bəy Rəfibəyli - 

el ağsaqqalı, maarifçi, Azərbaycanda ilk siyasi partiya olan "Difai" 

partiyasının yaradıcılarından idi. Babası - ilk ali təhsilli Azərbaycan 

cərrahlarından olan, 17 il Gəncə  xəstəxanasının baş  həkimi və 

həkimlər cəmiyyətinin sədri kimi çalışan, Xudadat bəy Rəfibəyli 

1918-ci ilin mayında Gəncədə ilk müstəqil Azərbaycan cümhuriyyəti 

qurulandan sonra ‘ətəli xan Xoyskinin hökumətində ilk səhiyyə 

naziri olmuş, bir il sonra isə  Gəncənin general-qubernatoru 

vəzifəsinə təyin edilmişdir. 1920-ci ilin Aprel bolşevik çevirilişindən 

sonra həbs edilmiş, Gəncə üsyanının təşkilində suçlandırılaraq 

güllələnmişdir.  

 4 

Anarın atası  Rəsul Rza və anası Nigar Rəfibəyli XX yüzil 

Azərbaycan ədəbiyyatının klassikləri sırasına daxil olmuşdur. 

‘əal yaradıcı ailə-sənət mühitində böyüyən Anar 1960-cı ildə 

Azərbaycan Dövlət Universitetini bitirib. Həmin il Nizami 

Muzeyində kiçik elmi işçi, 1961-62-ci illərdə Dövlət Radio və 

Televiziya Komitəsində redaktor işləyib, 1962-1964-cü illərdə 

Moskvada Ali Ssenari Kurslarında təhsil alıb, yenidən RTK-də 

böyük redaktor (1964-1967) işləyib. 1964-cü ildən Yazıçılar 

İttifaqının , habelə Kinematoqraflar, Jurnalistlər və Teatr Xadimləri 

İttifaqlarının üzvüdür. 1968-1987-ci illərdə "Qobustan" incəsənət 

toplusunun baş redaktoru olub. 1987-ci ildə Azərbaycan Yazıçılar 

İttifaqı  İdarə heyətinin birinci katibi, 1991-ci ildə Yazıçıların 9-cu 

qurultayında yekdilliklə Yazıçılar Birliyinin sədri seçilib. 1987-ci 

ildə Azərbaycan Ali Sovetinin deputatı, 1989-cu ildə SSRİ xalq 

deputatı, SSRİ Ali Sovetinin üzvü seçilib. 1995 və 2000-ci illərdə 

Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin üzvü, MM-in elm, təhsil, 

mədəniyyət (sonralar yalnız mədəniyyət) komissiyasının sədri 

seçilib. Azərbaycan-Türkiyə Dostluq Cəmiyyətinin sədridir. 

Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Komissiyasının üzvüdür. 

1976-cı ildə  Əməkdar  İncəsənət Xadimi adına, 1980-ci ildə 

Azərbaycan Dövlət mükafatına layiq görülmüş, 1998-ci ildə 

Azərbaycan  ədəbiyyatının inkişafındakı böyük xidmətlərinə görə 

"İstiqlal" ordeni ilə təltif edilmişdir.  

Anarın Bakıda, Moskvada, Türkiyədə,  İranda, Almaniyada, 

İsveçrədə, Polşada, Çexoslovakiyada, Macarıstanda, Bolqarıstanda, 

Estoniyada, Gürcüstanda, Qazaxıstanda, Tacikistanda 60-a yaxın 

kitabı çap olunub. "Ağ liman" Moskvada (1973, 1980, 1988), 

Polşada (1978), Magarıstanda (1972), Bolqarıstanda (1973), 

Türkiyədə (1991), Özbəkistanda (1978), Qazaxıstanda (1976), 

"Beşmərtəbəli evin altıncı  mərtəbəsi" Moskvada (1980, 1988), iki 

dəfə müxtəlif tərcümələrdə Türkiyədə (1994, 1995), Almaniya 

Demokratik Respublikasında (1979), Almaniya ‘ederativ 

Respublikasında (1989), Çexoslovakiyada (1980-ci ildə çex, 1984-cü 

slovak dillərində), Macarıstanda (1981), İsveçrədə (1992), 

Estoniyada (1989), Gürcüstanda (1997), "Əlaqə" povesti üç dəfə 

Moskvada, Polşada (1981), Macarıstanda (1982), Almaniyada 

(1986), ‘ransada (1995), Estoniyada (1981), "Dantenin yubileyi" üç 

dəfə Moskvada, Estoniyada (1975), Bolqarıstanda (1973), 

 5 

Tacikistanda (1977), "Dədə Qorqud" Moskvada (1980, 1988), İranda 

böyük tirajlarla, nəfis şəkildə nəşr olunub. "Mən, sən, o və telefon" 

hekayəsi ABŞ-da, Kanadada, Yaponiyada, ‘inlandiyada, ərəb 

ölkələrində və bir sıra başqa ölkələrdə çap olunub. Anarın ayrı-ayrı 

hekayə, pyes və  məqalələri dünyanın bir sıra mətbuat orqanlarında 

ingilis, fransız, alman, ispan, benqal, türk, macar, rumın, bolqar 

dillərində  və keçmiş SSRİ-nin bütün respublikalarında dərc edilib. 

Amma  əlbəttə, Anar ən böyük populyarlığı öz Vətənində - 

Azərbaycanda qazanıb. Xüsusilə 70-80-ci illərdə Anarın 30, 40, 50 

min tirajla çap olunan kitabları, dərgilərdə çıxan əsərləri əl-əl gəzir, 

dürlü polemikalara səbəb olurdu. Anarın nəinki  əsərləri, hətta bu 

əsərlər haqqında dərc olunan məqalələr Azərbaycan ictimaiyyəti 

tərəfindən çox həssaslıqla qarşılanırdı: "Dantenin yubileyi" povesti 

haqqında tənqidçi Nadir Cabbarovun yüksək peşəkarlıqla qələmə 

aldığı  məqaləsi Azərbaycan Elmlər Akademiyasından ucqar bir 

kəndə  qədər geniş aydınlar marağına səbəb olmuşdu. 1974-cü ildə 

"Bakı" axşam qəzetində "Gecə yarısında hadisə" sənədli povesti 

hissə-hissə çap edildikcə bütün Bakı o qəzetin hər sayını arayıb-

axtarır, oxuyurdu… 

Anar, əsərlərində çağının ən aktual problemlərini qaldırdığından, 

ən həssas nöqtələrinə toxunduğundan bu əsərlər təbii ki, əhatəli 

ədəbi-tənqidi münasibətlərə, disskusiyalara hədəf olur, estetik 

qavrayış çevrəsini yaradır. Anarın yaradıcılığı haqqında 

Azərbaycanda və dünyanın müxtəlif ölkələrində yazılan çoxsaylı 

məqalələr, aparılan tədqiqatlar, yəqin ki, bu zərurətin bəhrəsidir. 

Anarın qələmindən çıxan bütün əsərləri oxuyub başa çıxandan sonra 

həmin əsərlər xüsusunda yazılmışları göz önünə gətirdikcə, belə bir 

müqayisəli  qanunauyğunluq ortaya gəlir: Azərbaycanın klassik və 

çağdaş  mədəniyyəti, xüsusilə  ədəbiyyatı bir küll halında Anar 

yaradıcılığında bu və ya digər formada öz əksini tapıb. Şəxsiyyətləri, 

dəyərləri, problemləri, yönləri ilə. Eyni zamanda, çağdaş mədəniyyət 

və ədəbiyyatımızın, tənqidimizin elə seçkin nümayəndəsi yoxdur ki, 

Anar yaradıcılığına bu və ya digər formada, səviyyədə müraciət 

etməmiş olsun. Anar yaradıcılığı    Azərbaycan mədəniyyətinə 

tarixilik və müasirlik baxımından elə qaynaqlanıb ki, bu vəhdətdə 

onların harmoniyasından yalnız ləzzət almaq, heyrətə gəlmək olar. 

Bütövlükdə, Anar yaradıcılığına Azərbaycan tənqidinin dörd 

münasibətini müəyyən etmək mümkündür: iki əks yöndə tənqid, iki 

 6 

əks yöndə təqdir. 

60-70-80-ci illərin tənqidçilərinin bir parası - "dünənkilər" Anarı 

yenilikçiliyinə, irəli getdiyinə, "modernizminə", "formalizminə" və s. 

"izmlərinə" görə  tənqid edirdilər, 90-cı illərin və yeni əsrin 

əvvəllərinin bir para tənqidçi və yazarları - "bugünkülər" isə 

"köhnəliyinə", "geri qaldığına", "antimodernizminə", 

"izmlərsizliyinə" görə suçlayırlar. Anar yaradıcılığının təqdiri də iki 

cürdür: tənqidin səthi, saya üzdəngetmələri: və nəhayət, Azərbaycan 

tənqidinin bu dolğun yaradığılığa ciddi elmi-analitik, namuslu 

münasibəti. Azərbaycan mədəniyyəti və  ədəbiyyatının inkişafı 

fonunda görkəmli siyasi xadimlərimizin, alim, yazıçı, tənqidçi və 

sənətkarlarımızın - Heydər Əliyev, Əbülfəz Elçibəy, Məmməd Arif, 

Sabit Rəhman,  İsmayıl  Şıxlı, Bəxtiyar Vahabzadə, Tofiq Quliyev, 

Toğrul Nərimanbəyov, Arif Məlikov, Xəlil Rza Ulutürk, Bəkir 

Nəbiyev, Araz Dadaşzadə, Yaşar Qarayev, Elçin, Nizami Cəfərov, 

Tofiq Hacıyev, Yusif Səmədoğlu, Rüstəm  İbrahimbəyov, Rəhman 

Bədəlov, Sabir Rüstəmxanlı, Aydın Məmmədov, Kamil Vəli 

Nərimanoğlu, Vilayət Quliyev, Kamal Abdullayev, Rəfael 

Hüseynov, Nadir Cabbarov, Vaqif Yusifli və başqalarının Anar 

yaradıcılığını yüksək dəyərləndirmələri, onların bu zəngin sənət 

dünyasına obyektiv baxışları çox mühüm əhəmiyyət kəsb edir. 

Keçmiş SSRİ məkanında və dünya mətbuatında Anar yaradıcılığına 

həsr olunmuş 

məqalələrin müəlliflərinin - L.Anninski, 

B.Perevedensev, D.Urnov, E.Şklovski, V.Kovski, A.Latınina, 

A.Boçarov, N.Boqoslovski, İ.Borisova, Q.Petrova, L.Lavrov, 

A.Tverski, L.Lavrova, A.Zemnova (Rusiya), ‘akir Baykurt, Mustafa 

Qutlu, Adnan Özyalçinər,  Əhməd Bican Ercilasun, Oktay Akbal, 

A.Qədir, Yavuz Onk, Əli Yavuz Akpinar (Türkiyə), Mixael 

‘arenholts, Taqe Zommerfild, ‘riderike Bühner, Stefan Proys, Uli 

Rotfus (Almaniya), Zoltan İslai (Macarıstan), İbrahim Darabi (İran), 

Cövdət Bilal İsmayıl (İraq) və başqalarının müxtəlif milli 

psixologiya və  ədəbi ölçülərdən Azərbaycan yazıçısının  əsərlərinə 

yanaşmaları sayğıyadəyər və  gələcək tədqiqatlar üçün tutarlı 

mənbələrdir. Burası da önəmlidir ki, hələ SSRİ dövründə xarici 

ölkələrin mətbuatında dərc olunmuş bu məqalələrin bəzilərində 

Anarın "sovet həyat tərzinə kəskin münasibəti", "rejimə sığmazlığı", 

"ənənəvi Asiya epik nəqletməsi ilə  ədəbiyyatın Qərbə xas olan 

texniki üsul və formalarını ustalıqla  əlaqələndirməyi bacarması", 

 7 

"Şərq müdrikliyi", "modernist yapqıları" önə  çəkilir (Uli Rotfus), 

Anarın təqdim etdiyi "dünyanın bizim təsəvvür etdiyimizdən (yəni 

isveçrəlilərin - R.U.) qat-qat zəngin, çoxcəhətli və  təzadlı olduğu" 

("Noys Sürixer saytunq" qəzeti, Sürix, 7/8, 1990-cı il) nəzərə 

çarpdırılır.  

Anar  ədəbi-bədii yaradıcılığını ictimai-siyasi fəaliyyəti ilə 

uzlaşdıra bilən nadir şəxsiyyətlərdəndir.  Anarın həm sovet 

dönəmində, həm də indi - müstəqillik çağında bütün yaradıcı 

fəaliyyəti başlıca məqsədilə milli-mənəvi tərəqqiyə yönəkdir. Onun 

Azərbaycan Yazıçılar Birliyinə rəhbərlik etdiyi illərdə  bu təşkilatın 

nəzdində "Tərcümə  və  Ədəbi  Əlaqələr Mərkəzi", "Dədə Qorqud 

Ensiklopediyası" yaradılmış, "Ədəbiyyat və  İncəsənət" qəzeti, 

"Ədəbiyyat qəzeti" adıyla Mədəniyyət Nazirliyi ilə  şərikli nəşr 

olunmaqdan çıxarılaraq Yazıçılar Birliyinin orqanı olmuş, 

"Qobustan" toplusu da  Yazıçılar Birliyinin orqanına çevrilmişdir. 

Yazıçılar Birliyinin təklifi və təşəbbüsü ilə Azərbaycan PEN klubu - 

Beynəlxalq Yazıçılar Təşkilatının Azərbaycan  bölməsi 

yaradılmışdır. Moskva, Türkiyə, Gürcüstan və Polşanın yazıçılar 

təşkilatları ilə ikitərəfli müqavilələr bağlanmışdır.  

1987-ci ildə erməni fitnəkarlarının təhriki ilə Qarabağ  məsələsi 

ortaya atılandan bəri Yazıçılar Birliyi fəal mövqe tutmuş, ilk dəfə 

Moskvaya etiraz məktubları yazıçılar ocağından, onların imzasıyla 

göndərilmişdir. Yazıçılar Birliyinin Ağdam döyüş bölgəsində  və 

Gəncədə Plenumları keçirilmişdir. Anar Naxçıvan, Abdam, 

Goranboy və Qazaxda döyüşçülərlə görüşmüş, qaçqın ailələrinin 

Yazıçılar Birliyinin Şüvəlandakı Yaradıcılıq evində yerləşdirilməsini 

təmin etmişdir.  

Xalqımız bunu heç zaman unutmayacaq ki, 1988-ci ildən bəri 

Azərbaycanın ən ağır günlərində Azərbaycan Ali Sovetinin deputatı, 

SSRİ xalq deputatı  və SSRİ Ali Sovetinin üzvü Anar istər 

Azərbaycan parlamentində, istərsə  də SSRİ-nin ali məclisində 

Qarabağ problemi xüsusunda dəfələrlə çıxış edib. Başqa Azərbaycan 

deputatları ilə birlikdə bir neçə  dəfə Qarbaçovla görüşüb və ona 

Azərbaycanın haqq səsini çatdırıb. Yanvar hadisələrinin 

günahkarlarının cəzalandırılmasını  tələb edib. 1990-cı ilin Qara 

Yanvar gecəsindən sonra Anar rus dilində "Müsibət" adlı müraciət 

yazıb və səhəri gün yüzdən artıq ünvana - SSRİ xalq deputatlarına və 

Yazıçılar  İttifaqlarına göndərib. Yanvarın 21-də Akademiyada 

 8 

Azərbaycan ziyalılarının etiraz iclasını Anar aparıb. Yanvarın 22-də 

Azərbaycan Ali Sovetinin bütün gecə davam edən sessiyasında çıxış 

edib, təkliflər verib, bəyanatlar imzalayıb. 1988-ci ildə Azərbaycanda 

milli-siyasi hərəkat başlayan çağda bu çağın milli-mənəvi,  əxlaqi-

intellektual təməlini yaradanlardan biri olmuş Anar bir neçə mitinqdə 

və 1990-cı il Yanvarın 20-də indiki Prezident sarayının qarşısındakı 

mitinqdə çıxışlar edib.  

1995-ci ildə Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin deputatı 

seçilən Anara müstəqil Azərbaycanın ilk Milli Məclisini açmaq, ilk 

iclasını aparmaq şərəfi nəsib olub.  

Anar, yaradıcı  şəxsiyyətin özəyini təşkil edən müqəddəs 

tənhalığını qoruya-qoruya ünsiyyətsevər  əsilzadəliyi ilə  fəal 

ictimaiyyətçi olaraq sanki yüz illər bundan öncə başladığı işi səbrlə, 

təmkinlə davam etdirir. Yaşadığı çağı ömrü, düşüncələri, əməlləri ilə 

daha mənalı, yaşamalı edən Anar "Mübarizə bu gün də var" məramı 

ilə, sanki hər işi yenicə başlayırmış kimi tükənməz enerjisi ilə yazıb 

yaratmaqdadır… 

 

ÖZÜL DAŞI, 

YAXUD 

TARİX - ALLAHIN SƏBRİDİR 

 

Milli klassik mədəniyyətimizin bütün şirəli köklərindən gələn irsi 

güc, qaynar enerji Anar yaradıcılığının  ən dərin qatlarına sirayət 

edərək bu yaradıcılığın rüşeymlərini hərəkətə  gətirir. Bu səbəbdən 

Anar klassik irsə münasibətində olduqca müasir, müasirliyə 

münasibətində olduqca örnəkçidir. 

‘alqın mədəniyyət qalası yeganə qaladır ki, heç vaxt tikilib 

qurtarmır. Hər gələn nəsil onun təzə qatını hörür. Hər qat 

hörüldükcə, qalanın özülü - milli varlığın bünövrəsi bərkiyir... 

Həmişə belə olub və  yəqin ki, bundan sonra da belə olacaq: dünya 

burulğanlarında zəiflər itəcək, cəsur xalqlarsa hər hansı bir bəladan 

sıyrılıb cıxacaq, nəsil-nəcabət artıracaqlar. Tarixin acı  məntiqi 

belədir... Yəqin ki, "Dədə Qorqud" filminin son epizodlarını 

xatırlayırsınız: Alp Aruzun gözü qızmış  tərəfdarları el atası  Dədə 

Qorqudun da, onun qopuzunun da üstündən adlayıb qardaş qanı 

tökməyə çapırlar. Sözü eşidilməz olmuş  Dədə Qorqud toz-torpağa 

döşəli, əlləri uzalı qalır... Yadlar yox, qan qardaşları öz kökünə balta 

 9 

vurur... Bu, ötənlərimizdən görk olan simvolik bir səhnədir. Hərgah 

içəridən didilmələrimiz olmasaydı, indi bütövlükdə Azərbaycan yer 

üzünün  ən abad məmləkətlərindən, eşidilən böyük səlahiyyətli 

dövlətlərindən biri olardı...  

Anar "Dədə Qorqud" filmindən təxminən on il sonra yenidən bu 

mövzuya qayıtdı və "Öz eli olan xalq idim, elim indi hanı? Öz xaqanı 

olan xalq idim, xaqanım indi hanı?" epiqrafı ilə (Költiqin 

abidəsindən) başlanan "Dədə Qorqud dünyası" adlı tarixi-etnoqrafik 

essesini yazdı. Su kimi içilən bu əsər bütün gözügötürməyənlərimizə 

ən tutarlı cavab olmaqla yanaşı, eyni zamanda, xalq qüdrətinə, onun 

baş ucalığına inam doğuran bir əsərdir. "Kitabi Dədə Qorqud"un 

yaranış və yazıyaalınma tarixinin dürüstləşdirilməsində və onun neçə 

illərdən sonra 1300 illik yubileyinin dünya miqyasında 

keçirilməsində  həlledici xidməti olan Anar yazır: "Kitabi Dədə 

Qorqud" tariximizin təməl məsələsi - Azərbaycan xalqının mənşəyi 

və  məskəni məsələsiylə birbaşa bağlıdır, daha doğrusu, bu 

məsələlərin tam dəqiqliklə açılması üçün ən etibarlı  mənbə  və 

məxəzdir".  

Anar ölməz milli eposumuzu məhz belə güvəncli örnəktək 

araşdıraraq onun çağdaşlıq gərəyini də üzə  çıxara bilir.  Bu essedə 

saysız-hesabsız təkzibedilməz tutarqa var. Ancaq mən onun birini 

misilsiz hesab edirəm: Azərbaycan xalqının ilk mənəvi dayaqlarının, 

ədəbi dilimizin özülləşmə çağının  əsas  əlamətlərini hifz edən bu 

eposun  ən arxaik dil qatı altında heç bir başqa xalqın qədim dil izi 

yoxdur. Ən ilk qatdan belə bu dil öz bünövrəsi üzərində boy atıb, bu 

dil dünyanın təməl etnoslarından olan Türk Oğuzların dilidir ki, o da 

mahiyyətcə heç bir qəti dəyişikliyə  uğramadan indi də yaşayır, - 

həmin ulu dilin yaşadanı da bizik. Bu elə etibarlı söykəncdir ki, artıq 

onu heç kim, hətta  ən qatı  təəssübkeşlər belə dana bilməz: "Kitabi 

Dədə Qorqud" əcdadımız, ulu babalarımız tərəfindən Azərbaycan 

torpağında, Qafqaz şəraitində yaradılmış, dilimizin ən qədim, 

möhtəşəm abidəsi, xalqımızın tarixdə  zəngin, parlaq və  əski 

sorağıdır. Dastan neçə  əsrlər, bəlkə  də minilliklər  ərzində 

biçimlənmiş, bitkinləşmiş, müxtəlif dövrlərin nişanələriylə 

bəzədilmiş, amma ilk mahiyyətini - ruhunu, dilini, məzmununu və 

formasını, o cümlədən, şerlərinin formasını saxlamışdır".  

Anar, bəşəriyyətin tarix boyunca yaradılmış say-seçmə incilərilə 

yanaşı araşdırdığı "Dədə Qorqud" eposunun ilk laylarını yüksək 

 10 

sənətkarlıq və elmi intuisiya ilə aça-aça belə bir təbii qənaətə gəlir ki, 

böyük bədii-estetik dəyərə malik olan bu abidə Azərbaycan 

təfəkkürünün məhək daşıdır və  mədəniyyətimizin inkişafının hər 

yeni mərhələsində ona təzədən dönmək zərurəti yetişəcək. Abidə hər 

zaman tarixi bir iftixar duyğusu doğuracaq. Ancaq... təkcə  fəxr 

etmək azdır, başlıcası - ona layiq olmaq gərəkdir. 

 "Azərbaycançılıq haqqında düşüncələr"ində (Bakıda Amerika 

Universitetində oxunmuş  məruzə) Anar bir mütəfəkkir sənətkar 

olaraq Azərbaycanın tarixi taleyinə və Yeni Çağ Azərbaycançılığının  

fəlsəfi-ideoloji mahiyyətinə konseptual baxışlarını irəli sürmüşdür. 

Çağdaşlaşan tarixin, tarixləşən çağdaşlığın yazarı Anar müəyyən 

mənada "Tarixi-Allahın səbri" sayır bu əsərində. O, tarixə  ənənəvi-

standart baxışlardan yan keçərək, dövrlər kataloqu,zaman ardıcıllığı 

məntiqinə  sığmayan olumlar düzümündə substansial gerçəkliyin 

mahiyyətini arayır, göstərir ki, tarix -  yuvarlaq rəqəmlərlə 

tamamlanmır, epoxal hadisələrin bir-birinə  təkanvericiliyi, 

şəbəkələnməsi, harmoniya qatlarını yaratması onun məntiqini 

şərtləndirir. Vaxtilə Hegel də "Tarix fəlsəfəsi"  əsərində tarixin öz 

məntiqini yaratmasındakı  təşnə  cəhdində "ümumdünya ruhunun 

iradəsini", "substansial pafosu" önə  çəkmiş, tarixin ən böyük 

mənasını  mənəviyyat dəyərlərinin üzə  çıxarılmasında, ruhi 

harmoniyaya çatılmasında görmüşdü. Anar da iyirminci və 

iyirmibirinci yüzillikləri, ikinci və üçüncü minillikləri ayırıb 

qovuşduran eyni rəqəmlərin səf-səf düzülüşü ilə deyil, bəşəriyyətin, 

eyni zamanda Azərbaycan xalqının tarixi yaddaş  və  həyatının 

doğurduğu epoxal dönüşlərlə tarix yarandığı  qənaətinə  gəlir. Bu 

mənada tarix - milli varlığın, milli ruhun zaman-zaman, fəsil-fəsil 

çiçəkləməsidir. Dünən bugünə çatmırsa, demək, bu gün də sabaha 

çatmayacaq. Dünənin bu günə, bugünün sabaha yetməsi, qovuşması  

ilə zaman bütövlənir, tarix pillələnir. Bu pillələrlə düşmək də, 

qalxmaq asandır.  Ən məğrur yeriş - tarix pillələrindəki gedişdir. 

Tarix - pillələşməyəndə, cəngəlliyə, yaxud da səhraya çevrilir. 

"Zamanların rabitəsi qırılır" (Şekspir). Bu mənada Anarın "ənənə" 

yerinə "gələnək" işlətməsi, mədəniyyətin davamlı milli ruh sütununa 

gələnək  prinsipləri ilə yanaşması tamamilə qanunauyğundur.  

1988-ci ildə professor Yaşar Qarayev yazırdı: "Anarın zaman və 

rabitə konsepsiyasında  keçmiş - yenidən qayıtmağa tələsdiyimiz 

ünvan və  mənzil deyil, gələcəyə boylandığımız zirvə  və dayaqdır, 

 11 

sabaha yürüşdə start meydanı, irəliyə  hərəkətdə  mənəvi mühərrik 

kimi fəal və diridir". Anar təkcə nəsr əsərlərində deyil,həm də tarixi-

publisistik esse və  məqalələrində, digər səpgili yazılarında tarixi - 

çağdaşlığın təməli kimi qavradır. "Zalım bir dövrdə" insani kamilliyə 

və  qəlb intibahına səsləyən, kosmik əxlaqın möhtəşəm poeziyasını 

yaradan Nəsimi, tarixin Azərbaycan mənasını açmış  Şah  İsmayıl 

Xətayi, Ortaçağ Azərbaycan türkcəsini Şərqin üç böyük dilindən biri 

kimi sənət meydanına  gətiribən bu dildə  əbədiyyət duyğularını 

dilləndirən ‘üzuli, "Şərqin mədəni irsiylə Qərbin mütərəqqi fikrinin, 

vahid bəşəri dəyərlərin rəmzi", yeni ideyaların, "sübhün səfiri" Mirzə 

‘ətəli Axundzadə, "min illik bir ənənənin axarında öz yönünü 

taparaq", xalq mənəviyyatı  və zövqünün dərinliyini, milli-estetik 

zənginliyini aşıq  şerində kükrədən Aşıq  Ələsgər, bütün ədəbi 

fəaliyyəti ilə tənqidi və milli-demokratik düşüncənin əsasını qoymuş 

Cəlil Məmmədquluzadə  və  əsrini tərpədən mollanəsrəddinçilər, 

"sənətimiz tarixinə əlvan, romantik bir səhifə yazmış" Hüseyn Cavid, 

milli  ədəbiyyatımızda tarixi roman janrının  ən qüdrətli 

yaradıcılarından biri Yusif Vəzir Çəmənzəminli, əsgi - yeni çağ, Şərq 

- Qərb musiqisinin praktika və  nəzəriyyədə klassik vəhdətini 

yaratmış Üzeyir bəy Hacıbəyli Anarın "Şairin hünəri", "Şairin 

zəfəri", "Şairin kədəri", "Sübhün səfiri", "Aşıq gördüyün çağırar", 

"Anlamaq dərdi", "Molla Nəsrəddin - 86", "Qəm pəncərəsi", "Böyük 

ömrün bir əsri", "Yusif Vəzir haqqında söz", "Üzeyir ömrü" 

əsərlərinin ona görə araşdırma mənbəyi, örnək obrazıdır ki, bu böyük 

insanların hər birinin şəxsiyyəti, yaradıcılığı, fəaliyyəti, mücadiləsi 

ilə Azərbaycan mənəvi düşüncəsi və  mədəniyyətinin bütövlüyü, 

varisliyi, yaşam qüdrəti, indi və indən belə  də  hər çağda varolma 

qabiliyyəti, hüququ yaradılmış olur. Bu - daha geniş  və gerçək 

mənada Azərbaycanın fiziki və etnik coğrafiyasının üst-mənəviyyat 

qatıdır. Məhz bu qat yırtılanda Vətən torpağının  əldən getməsi 

doğrulanır.  

Anar bütün yaradıcı  həyatı boyu bu milli mənəviyyat qatını 

möhkəmlətməyə, güclü və deşilməz etməyə çalışıb. "Qobustan" 

incəsənət toplusuna redaktorluq etdiyi dönəmdə isə bu ümummilli 

problemin dil mədəniyyəti çevrəsinə xüsusi bir həssaslığın 

yaranmasına nail olub. Bu gün daha da aktuallaşan milli dil siyasətini 

XX əsrin son çərəyində seçkin və ardıcıl səpgidə, əngəllərlə dirəşə-

dirəşə, ancaq milli mənəviyyat təməlini yalnız Azərbaycan 

 12 

türkcəsinin tükənməz törədiçilik potensialı  əsaslarında quraraq 

yeritməyin, qətiyyətlə bu yolu davam etdirməyin bünövrəsini 

Qobustan incəsənət - milli düşüncə  hərəkatı qoydu.  Dünya 

mədəniyyəti ilə  sıx  ilgilənmə, qaynaqlanmanı da içinə alan bu 

hərəkat milliliyin və  bəşəriliyin harmoniya xəttini  ən təbii  əsaslarla 

yaradırdı. Bu çağdan dil yenilikçiliyi məqsədyönlü  şəkil aldı, 

mədəniyyətimizi gəlişdirməyin özül daşına çevrildi. Bu çağdan 

Azərbaycan türkcəsinin nəfəsi xeyli genişləndi, onun elmi-humanitar 

tutarı gücləndi, bu təkanla onun gələcək inkişafına da perspektiv 

açıldı. XXyüzilin ilk çərəyində "Molla Nəsrəddin" jurnalının həyata 

keçirdiyi böyük missiyanı həmin yüzilliyin son çərəyində yeni tarixi 

situasiyada Anarın "Qobustan"ı (əlbəttə, həm də onunla çiyin-çiyinə 

"Azərbaycan", "Ulduz", "Xəzər", "Gənclik" dərgiləri…) daşıyırdı.  

Mədəniyyətin inkişafı - yalnız bütün cinahlardakı hərəkatla təmin 

olunur. Ona görə  də klassik mədəniyyət qurucuları milləti 

silkələmək, milli düşüncəyə  təpər vermək üçün onun bütün 

cəbhəsində fədakarlıqla çalışmışlar. Bu ənənə, göründüyü kimi, Anar 

üçün də məram və örnək olub. 

Yeni çağın klassik əsərlərini yaradan Anar ötəni - itən saymayan, 

keçmişlə bugünün (ötənlə bitənin) ulu doğmalığına söykənc verən, 

tarixin arxitekturasına öz naxışlarını, oymalarını yapan, sərt doğruları 

ilə ürəyimizdən tikan çıxardan bütün yaxşı  sənətkarlar kimi həqiqi 

mənada adamı xoşbəxt edən yazıçıdır. Yazıçı Anarın yaradıcılığı 

sanki bu hikmətli fikri bir daha təsdiq edir: "Öz nöqsanlarını duyan, 

görən, düşünən, yazan xalq yetkin xalqdır!" "Aşağılıq 

kompleksi"ndən  sıyrılıban öz üstünlüklərini pasdan təmizləyib, 

bülövləyib, itiləyib, parıldadıb kəsərli, etgili, gərəkli edən xalq da 

eləcə.