A qodiriy nomli jizzax davlat pedagogika instituti

Oilada totuvlik muhitini yaratish omili.
Hozirgi ilmiy adabiyotlarda oilaning ma’naviy asosi masalasida, shaxsning kamol topishi bilan uzviy bog’li q bo’lgan bilim, san’at, arxi­tektura, milliy, diniy, axlo qiy, badiiy va bosh qa qadriyat turlari, milliy isti qlol mafkurasi kabi talay ma’naviyat va ma’rifat xususida gapiriladi. Bolaning ma’naviy tarbiyasida oilaning ahamiyati muhimligi ta’kidlanadi;
Ota-onaning oiladagi moddiy, tashkiliy, tar-
biyaviy va o’zaro shaxsiy masalalar yuzasidan bir-biri
bilan bo’ladigan munosabatlari sof, samimiy, er-
ning xotiniga, xotinning eriga nisbatan o’zaro hur-
mati, iffati asosida qurilsagina, bunda u oilada
musaffo ma’naviy muhit va hamjihatlik vujudga
keladi. Ayni qsa, ota-ona munosabatidagi, ularning
bir-biriga mehribonligi, farzandlariga bir xil
muomalada bo’lishi, har ikki tomonning qarindosh-
urug’lariga bir xilda mehr-o qibat, hurmat bilan qara-
shi, bir so’zligi, ha qi qatni gapirish kabi ijobiy
fazilatlarga ega bo’lishi, shuningdek, sog’lom hayot kechirishi, chekish, yolg’onchilik, maishiy buzu qli q, dimog’dorlik, manmanlik va bosh qa shu kabi illatlardan holi bo’lishi oilaviy munosabatlar madaniyatining sofligini ta’minlovchi xususiyatlardir.
Bunday ijobiy xususiyatlarga ega bo’lish, serfarzand oilalarda ham, yoki fa qat er va xotin yashaydigan oilalarda ham og’ip kechadi. CHunki er-xotin turli sharoitda, muhitda tarbiyalangan, ularning qarashlari, ma’lumoti, yoshi, ma’naviy saviyasi va bosh qalarda nomuvofi qlik mavjud bo’lishi mumkin. Er-xotinning bir-biriga ko’nikishi, o’zaro hurmati, do’stona munosabatlarining shakllanishi uchun ular orasidagi sevgi dastlabki manba bo’lsa, ahlo q­iy qadriyatlarning gultoji bo’lgan ibo, hayo, xushmuomalalik, mehnatsevarlik, sarishtalik, ozodalik, pazandalik, g’amxo’rlik, mehr-shaf qat kabi azaliy odatlarimiz oilani mustahkamlashda ikkinchi man­ba bo’ladi.
Institut jamiyatda xotin- qizlarning siyosiy onglilik darajasini yuksaltirish bilan birga, ayollarga taalu qli ijtimoiy munosabatlarni o’rganadi, shu or qali ayollarning i qtisodiy, siyosiy, maishiy, madaniy, ta’limiy va bosh qa sohalardagi ahvolini tad qi q qiladi. Bugungi kunda ¤zbekistonda xotin- qizlarning ijtimoiy ishlab chi qarish, sog’li qni sa qlash, maorif, madaniyat, savdo, maishiy xizmat ko’rsatish sohalaridagi salmog’i 80—90 foizga yetgan. Bu borada «Tadbirkor ayollar uyushmasi» ham katta faoliyat ko’rsatmo qda.
Avvalo ushbu masalada shunga ham e’tibor berish joizki, Respublika Xotin-kizlar qo’mitasi huzurida Respublika «Oila» ilmiy-amaliy markazi tashkil etildi.

Oila davlat qaramog’ida bo’lar ekan, unda albatta onalar ijtimoiy muhofazasi masalasini hal etmoq lozim. Prezident farmoniga muvofi q (1994 yildan) bolali oilalarga 3 xil nafaqa to’lanadigan bo’ldi:

1. Bola tug’ilishi munosabati bilan bir yo’la beriladigan nafa qa (6 oy mobaynida murojaat qilinsa, beriladi). Eng kam ish xaqining ikki baravari miqdorida to’lanadi.
2. Bola 2 yoshga yetguncha uni tarbiyalagan onalar
uchun beriladigan nafaqa. Ya’ni onaning dekret ta’tiliga 2 yil mobaynida haq to’lanadi. Bu eng kam ish ha qining 175 foizi miqdorida beriladi.
3. 16 yoshgacha bolalari bo’lgan barcha oilalarga har
oylik nafaqa, murojaat qilingandan keyingi oy-
dan boshlab beriladi. Har oyda to’lanadigan nafaqa
oilaning bitta bolasiga eng kam ish haqining 50
foizi, ikkita bolasiga 100 foizi, uchta bolasiga
140 foizi, to’rt va undan orti q bolaga 175 foizi
mi qdorida beriladi.
Davlat 16 yoshgacha bo’lgan bolalari bor oilalarga birgina 1997 yilda nafa- qalar to’lashga 9,6 mlrd. so’m ajratgan.
Tajribali kishilarning aytishicha, ota-onaning farzand oldidagi burchi nihoyatda mas’uliyatli hisoblanishini ma’nan his qilish darkor. Farzandlarning kelajakda qanday ma’naviyat
egasi bo’lishi ko’p jihatdan ota-ona, u bergan tarbi-
yaga bog’li q. Har bir ota-ona farzandi oldida o’z otalik, onalik burchini to’li q his etishi, unga javobgarligini ma’nan anglab yetishi lozim. SHulardan xulosa qilgan holda, «Sog’lom avlod» davlat dastu-rini nazarda tutib farzandlar tarbiyasi quyidagi bos qichlarda amalga oshirilishini har bir ota-ona yaxshi bilishi foydadan holi bo’lmaydi:

1. 
   Nasl tarbiyasi, ya’ni bola tarbiyasi bola tug’il-
   masdan 3—4 yil oldin boshlanishi zarur. Bu farzand
   ko’rishni istagan ota-onaning bo’lajak farzandlari
   taqdiriga mas’uliyat bilan qarab, o’zlarining salo-
   matliklarini yaxshilashlarini nazarda tutadi.
   
2. 
   Ikkinchi bosqich — homiladorlik davridagi parvarish. Bu masala o’ta muhim ahamiyatga ega bo’lib,«Cog’lom avlod» davlat dasturida ham asosiy mavzu sifatida belgilab beriladi. Ayni qsa, rivojlangan mamlakatlarda homiladorlik davrida onalarga katta g’amxo’rlik ko’rsatiladi.
   
3. 
   Uchinchi davr bola tug’ilgandan to 6—7 yoshgacha
   bo’lgan davr. SHu davrga kelib, bola ma’naviyatining
   kurtaklarini parvarishlash va yanada rivojlantirish
   davri boshlanadi.
   

Voyaga yetgan, mehnatga layoqatli farzandlar o’z ota-onalari haqida g’amxo’rlik qilishga majburdirlar.
SHarqda oila muqaddas deb sanalgan va nikohsiz er-xotin bo’lish man etilgan. Millat ko’payishining birdan-bir yo’li erkak va ayolning nikoh va oila munosabatida bo’lishidir. G’apb oilasini g’oyalar dunyosi bosh qarsa, SHarqda oila urf-odat va diniy qoidalar bilan tartibga solingan. SHarqda oilaviy munosabatlar ham ayollar davomida o’zida diniy, milliy, umuminsoniy madaniyatni shakllantirgani, har qanday sharoitda ham insoniy
qadr- qimmatni ustuvor bilgani, milliy ahloq-odobga asoslanganligi bilan far qlanadi. Sharq oilasiga xos
xususiyat oilalarning mustahkamligi, kishilarning oilaviy hayotdan tash qarida yashashni tasavvur qila olmasligi, oilaparvarligi, jamoa bo’lib yashashning ustunligi, serfarzandligi, bolajonligi, oilani mu qaddas bilishida namoyon bo’ladi.
Oila qurmoqchi bo’lgan har bir yigit- qiz o’ziga umr yo’ldoshi tanlashda bo’lajak farzandlarining otasi yo onasining shaxsiy fazilatlariga e’tibor berishi kerak. CHunki otaning ahlo qi, odo-bi, onaning fazilatlari bolaga o’tishi isbot talab qilmas ha qi qatdir. Xullas, o’g’il ham, qiz bola ham eng avvalo, oila muhitida g’uncha ochadi. Ana shu g’uncha uning ma’naviyatida, qalbida bir umr yo’lchi yulduz kabi nur sochib turadi. Rizouddin ibn Faxriddinning «Oila» risolasida: «Tarbiyali xotin ota-onasini, eri hamda bolasini, butun oila ahlini oilaga munosabati bo’lgan do’stu- qo’shnilarini, xodimu xodimalarini xul qi bilan mamnun qilur», — deyiladi.
Amoma binti Xoris ismli ayol tajribasidan misol. U o’z qizlarini kelin bo’lib, kuyovning uyiga ko’chirilishdan oldin saodatli oila asoslarini bayon qiluvchi nasihatlarini qilib kuzatgan ekan: «Ey qizginam, agar ahli fazl va ahli odoblarga nasihat kerak bo’lmaganida edi, senga nasihat qilmas edim. Lekin nasihat — g’ofilga eslatma, o qilga yordamdir. Agar qiz bola ota-onasining kambag’alligi sababli erga berilishi kerak bo’lganida, sen hech qachon uzatilmagan bo’lur eding. CHunki otangning boyligi ham, martabasi ham yetarli. Lekin hayot qonunlariga ko’ra ayollar erkaklar uchun va aksincha erkaklar ayollar uchun yaratilgandir.
Ey qizginam, endi o’zing o’sgan havodan ayrilding. ¤zing yayrab-yashnagan oshiyondan chi qding va notanish joyga borib, avval o’zing bilmagan sherikka uchraysan. U endi sening xojang, do’sting, mahbubingdir. Sen unga cho’ri bo’lsang, u senga qul bo’ladi. Sen unga yer bo’lsang, u senga osmon bo’ladi. Sen uning uchun 10 hislatni ado qilsang, oilada mas’ul va baxtiyor hayot kechirasizlar:
1. Јanoat sohibasi bo’l, undan xayi qib tur, ering uyga nima ko’tarib kelsa, xushfe’llik va odob-nazokat bilan qabul qilib ol va tashakkur ayt.
2. Eringga hamisha itoatda bo’l, amrlarini yaxshi-
lab tingla va bajar.
3. Eringning nazari tushadigan joylarga e’tibor qil. Uy ichi va hovlini nihoyatda ozoda va tartibli tut.
4. Eringning burniga xushyor bo’l, dimog’iga yomon
hid kirmasin, xushbo’ylik sezsin.
5. Ov qatni va qtida tayyorla, aslo kechiktirma, kelishi bilan dasturxon yoz.
6. Uning ov qatlanish va uyg’onish paytini bilib ol, chunki ochlik va uy quning buzilishi erkaklarning g’azabini qo’zg’aydi.
7. Xojangning moli va ashyosiga e’tiborli bo’l, isrof qilma. Avaylab asra, chunki uning molu-dunyosi senikidir.
8. Eringning ya qinlari va qarindoshlarini hurmat qil. Bu bilan xojangni hurmat qilgan bo’lasan.
9. Eringning sirlarini bosh qalarga aytuvchi bo’lma, uning ishonchini yo’ qotasan.
10. Xojangning amriga osiy bo’lma, uning diniga to’g’ri keladigan barcha buyru qlarini ado qil. SHuni yaxshi bilib olginki, xojang xafa bo’lganda xursand ko’rinishdan, quvongan paytida g’amgin bo’lishdan o’zingni ehtiyot qil.
O’zbekistonda 1980 yilda 173 ming 628 ta, 1989 yilda 200 ming 661 ta, 1996 yilda esa 171 ming 700 ta nikoh qayd etilgan. Bunda qishlo qlarda shaharlarimizga nisbatan salkam 2 baravar orti q yoshlar nikohdan o’tishgani ma’lum.
Oila ikki ustundan iborat:
Birinchisi - iqtisod, ikkinchisi — ma’naviyat. Oilani shu ikki us­tundan birisiz tasavvur etib bo’lmaydi. Lekin iqtisodda imkoniyatdan, ma’naviyatda sharoitdan kelib chi qmo q kerak. SHunda oila mustahkam qo’rg’onga aylanadi. «Eng do’zaxi ayol — eri imkoniyati darajasidan orti q talab etuvchi ayoldi», — deb u qtiriladi muborak hadislarda.
Oila tutishda ma’naviyatning sharoit taqozo et-
gan tomonlari borki, bu xaqda allomalarimiz esla-
tib o’tishgan. Beruniy oila qurayotgan qizlarga ota-onaning pand-nasihatlarini keltirib,oiladagi,tinch-totuvlik ko’proq ayollar zimmasiga tushishini
ta’kidlab shunday yozadi: «Ey qizim! Sen o’rgangan
uyingdan ketib, notanish xonadonga tushmo qdasan.
Sen bo’lajak kuyovingning hamma hislatlarini bil-
maysan. Sen yer bo’l, u esa osmon bo’ladi. Demak, sen u bilan shunday yo’l tutki, uning oldida yer kabi kamtar bo’lsang, u osmon kabi olijanob bo’ladi. Osmon shifobaxsh yomg’iri bilan yerni ko’kartirgani kabi ham o’z mehru shaf qati ila seni xushnud etadi. Ering sendan fa qat yumsho q va shirin so’zlar eshitsin, yaramaydigan va eski libosda yoki sochlaring tartibga solinmagan holda uning oldida o’tirma. Јizim, kuyovingdan kuchi yetmagan va sotib olishga qudrati yetmagan narsalarni talab qilma. Bunday qilsang orada totuvlik yo’ qoladi, turli xil janjallar paydo bo’ladi. Јizim, rash q qilishdan sa qlangin, chunki u ajralib ketishning kalitidir. Eringga hadeb gina qilaverishni man etaman. Yaxshisi, sen u bilan xushmuomalada, shirin so’zli bo’lgin, bu ishing har qanday sehru jodudan yaxshidir. ¤zingga xushbuy narsalar bilan oro bergil. Pokizalik hamisha yo’ldoshing bo’lsin».
82 yoshli Lev Tolstoy 1910 yil oktyabrь oyining qorli, sovu q tunlaridan birida inji q ayolidan (ayoli boylikka berilgan edi) qutulish ma qsadida uyini tark etib, boshi o q qan tomonga jo’naydi. Oradan o’n bir kun o’tgach, kichkinagina temir yo’l stantsiyasida o’pka shamollashidan vafot etgan yozuvchining so’nggi so’zi shu bo’ldi: «Xotinimni yonimga yo’latmanglar». «Be’mani inji qlik — zaxri qotil»,— deydi Deyl Karnegi. «O qila rafi qam! Agar ering yoningda bo’lishini istasang, shuning payiga tushginki, toki u hech yerda sening huzuringdan kabi rohat-farog’at va muloyimlikka duch kelmasin»,— deb yozganida buyuk olim Pifagor ming karra ha qli edi.
SHundan so’ng o’ qituvchi qo’yidagi xulosalar bi­lan darsni yakunlaydi va o’ quvchilarni baholaydi:
1. Demak inson zotining shakllanishida oilaning
o’rni katta. Chunki ma’naviyat, insonga ona suti, ota namunasi, ajdodlar o’giti bilan birga singadi. Har bir kishi tajribasi, bilimi, odob-axlo qi, hatti-harakati bilan o’zining ruhiy olamini boyitib boradi. A qlan, ahlo qan va jismonan kamol topib borgan sari u o’z oldiga turli ma qsad kuyib, unga erishish uchun harakat qiladi. Insonning mavjudligi uning jisman borligi bilan emas, balki ma’naviy boy ekanligi bilan belgilanadi.
2. Keyingi paytlarda xal qimizning ma’lum taba qalari o’rtasida soxta shuhrat ketidan quvib, nom chi qarish, o’zini ko’z-ko’z qilish, keragidan orti q dabdaba bilan nikoh to’yi o’tkazish, isrofgarchilikka yo’l qo’yish hollari ko’payib qolgan edi. Bu esa mu qaddas an’analarimizni obro’sizlantirishga olib kela boshladi va oddiy odamlarning nafsoniyatiga tegar edi. O qibatda ko’p oilalar buzilib ketdi.
3. Mamlakatimiz Prezidenti Islom Karimovning 1998 yil 28 oktyabrda qabul qilgan farmoni to’y-hashamlar, oilaviy tantanalar, ma’raka va marosimlarni, marhumlar xotirasiga barishlangan tadbirlarni o’tkazishda dabdababozlik, isrofgarchilikka yo’l qo’yish kabi illatlarga barham berishni katta vazifa qilib qo’yadi.
To’ylarda yangicha tartib, yangicha rasm-rusumlarni joriy qilishda mahalla qo’mitalari, xotin- qizlar faollarining ta’siri kuchli bo’lmog’i zarur. Har bir mahallada i qtidorli ayollardan laparchilar, mu-si qachilar guruhini tashkil etish, to’yni qizi qarli, bir umrga esda qoladigan qilish uchun turli-tuman dasturlar tayyorlash,to’y ishtirokchilarining faolligini oshirish yo’llarini o’ylab topish lozim.