A qodiriy nomli jizzax davlat pedagogika instituti

4.Mavzu: Oila ma’naviyati.
Dars o’quv maqsadi: Talabalarga oilada ota-onaning o’rni,o’zbekistonda oila, davlat va jamiyat munosabat omillari,oilada totuvlik muhitini yaratishni o’rgatish.


Tushunchalar va tayanch iboralar: Oila, ota-onaning o’rni,o’zbekiston, davlat va jamiyat ,munosabat, omillari, totuvlik .
Asosiy savollar:
1.Oilada ota-onaning o’rni
2 O’zbekistonda oila, davlat va jamiyat munosabat omillari
3.Oilada totuvlik muhitini yaratish omili.

O’zbekistan Respublikasining mustaqillikka erishishi jamiyat hayotining barcha sohalarida amalga oshirilayotgan poklanish, oila, oilaviy muiosabatlar, oilada ma’naviy va jismoniy barkamol yosh avlodni tarbiyalash borasida ham jiddiy o’zgarishlar qilishni ta qozo etdi. Jumladan: oilaning jamiyatdagi o’rni, oilaviy munosabatlarga bog’li q milliy an’analar, sermazmun milliy kadriyatlarning ildizlari ajdodlarimiz merosini o’rganish va ommalashtirish, milliy oilaviy tarbiyada umuminsoniy qadriyatlarning o’rnini yuksaltirish va uning oilada uyg’unlashuvini ta’minlash, o’zbek oilasiga xos xususiyatlarni (mentalitetini) yaratish va keng targ’ib etish jamiyatning asosiy negizi hisoblanmish oilani isti qlol mafkurasiga mos shaklan va mazmunan shakllantirishning garovidir.

Har bir millatning ma’naviy boyligi milliy va umuminsoniy qadriyatlarning birligidan tashkil topadi. Ma’naviy meros utmishning yutug’i. Uni to’la, odilona egallash va rivojlantirish esa xozirgi avlodning vazifasidir. o’z madaniy merosini, qadriyatlarini bilmaslik yoki mensimaslik man qurtlikdir, Ularni boyitib, yuksak darajaga ko’tarishga intilmaslik esa millat va uning isti qloli uchun fojeadir. Ma’naviyati yuksak darajada rivojlangan insongina isti qlol, vatanimizning ulug’ bir kelajagi uchun mehnat qilishga o’zida kuch va qudrat topa oladi.
SHaxs ma’naviyati dastlab oila sharoitida shakllanadi va jamiyat ma’naviyatini belgilovchi mezon sifatida namoyon bo’ladi.
SHu boisdan, madaniy merosdan, bugungi kun qadriyatlaridan tug’ri foydalana olish, tarixdan to’g’ri xulosa chi qara bilish, o’z tarixiga va bugungi ahvoliga, madaniy merosi va ma’naviy qadriyatlariga, diniga va ahlo qiga, mavju siyosiy va hu qu qiy amaliyotiga, turmush tarziga tan qidiy ko’z bilan qaray olish – musta qillikni mustahkamlashning muhim ma’naviy asosidir. Mana shu ma’naviy asos har bir ota-ona, oilaga kirib borsagina oila ma’naviyati qaror topishi tabiiydir. Aksincha bo’lsa esa oiladagi har bir yoshni jamiyatimizda bo’layotgan o’zgarishlarni noto’g’ri tal qin etishga olib keladi.
¤zbek oilasida vataniga, xal qiga, oilasiga, isti qlol g’oyalariga sado qatli, fidokor, musta qil fikrlaydigan, dunyo qarashi keng, e’ti qodi yuksak, i qtidorli, tashabbuskor, mas’uliyatli, ma’naviy va jismoniy barkamol avlodni voyaga yetkazish kelajagi buyuk o’zbekistonning gullab-yashnashi uchun garovdir,
Yuksak ma’naviyatga ega ota-ona oilaning mohiyati, qadri, burch, mas’uliyat, oila vazifalari, oilada barkamol farzand tarbiyasi, oilani moddiy jihatdan ta’minlash, uning osoyishtaligini sa qlash kabn vazifalarni anglab yetadi va unga amal qiladi.
Yuksak ma’naviyatli ota-ona farzandlarini insonparvar, vatanparvar, axlo qiy jihatdan pok, bilimli, kamtar, oliyjanob qilib tarbiyalaydi.
Ma’naviyat ilm-fan, falsafa, ahlo q, hu qu q, adabiyot va san’at, xal q ta’limi, ommaviy axborot vositalari, urf-odatlar, an’analar, din va bosh qa ko’plab tarixiy amaliy va zamonaviy qadriyatlarning ta’sirida shakllanadi. Aynan shu qadriyatlar oilada ota-ona, katta yoshdagi oila a’zolari ta’sirida shakllanadi.
O’zbek xal qi qadimdan oila ma’naviyatiga alohida e’tibor qaratgan. Bugungi kunda ma’naviy merosdan foydalanib, musta qil respublikamiz talabiga javob beradigan yoshlarni tarbiyalash har bir oilaning mu qaddas burchidir.
Bu burchni sharaf bilan ado etish oilada yosh avlod ongiga avlodlar shajarasi, kasb-kori, urf-odatlari, an’analari, tarbiya usullari, jamiyat tara q qiyotidagi o’rni, o’ziga xos ijobiy tarixini singdirish, undan g’ururlanish hissini tarbiyalashdan boshlanadn. o’z ota-onasidan, oilasi, avlod-ajdodlari tarixidan g’ururlangan inson o’z o’lkasi, millati, xal qi, tili, diii, madaniyatidan g’ururlanishi, Uni avaylab -asrashi, dunyoga ko’z-ko’z qilishi tabiiydir. Buning uchun oilada bolaning ongiga yoshlikdan boshlab «sen tarixi boy, ulug’ millatning farzandisan», «sen ulug’ mutafakkirlar, allomai-zamonlarni dunyoga keltirib, tarbiyalagan bobokalonlarning ajdodisan», «o’zbek xal qi boy ma’naviyatli, vatanga, xal q qa, sado qatli xal q», «Bizning mamlakat dunyoda tabiati eng go’zal, boy diyor» kabi tushunchalarni singdirib bormo q lozim.
Yurtboshimiz I.Karimov ta’kidlaganidek: «har bir insonning, ayni qsa, endigina hayotga qadam qo’yib kelayotgan yoshlarning ongiga shunday fikrni singdirish kerakki, ular o’rtaga qo’yilgan ma qsadlarga erishishi o’zlariga bog’li q ekanligini, ya’ni bu iarsa ularning sobit qadam shijoatiga, to’la-to’kis fidokorligiga va cheksiz mehnatsevarligiga bog’li q ekanini anglab yetishlari kerak. Xuddi shu narsa davlatimiz va xal qimiz ravna q topishining asosiy shartidir». SHu boisdan ham yoshlar tarbiyasiga alohida e’tibor berish, ularni jamiyatimizning ijtimoiy, i qtisodiy va ma’naviy tara q qiyotida faol ishtirok etishlarini ta’minlash har bir oilaning, fu qaroning, davlat va nodavlat tashkilotlarining burch va vazifasi hisoblanadi.
Yurtboshimiz o’zlarining nut qlarida yoshlar tarbiyasi, oilada tarbiya masalasiga barchaning di q qatini qaratayotgani bejiz emas, chunki XXI asrda yashab samarali mehnat qilish, o’zbekistonning buyuk kelajagini bunyod etish asosan bugungi yosh avlod zimmasiga tushadi. SHuning uchun yoshlarni chu qur bilimli, yuksak madaniyatli, mexnatsevar va tashabbuskor shaxslar etib shakllantirish oilada hayot tajribasiga ega, turmushning achchi q-chuchugini qurgan, qiyinchiliklarda toblangan yoshi ulug’larimiz, faxriylarimiz va ota-onalarning, shu bilan birga, mazkur ishga da’vat etilgan tarbiyachilar va jamoatchilikning asosiy vazifasidir.
Sir emaski, ma’naviy-ma’rifiy islohotlarning mazmun va mohiyatini teran anglamaslik, lo qaydlik, mahalliychilik, ma’naviy va moddiy qadriyatlarga beparvolik oila ma’naviyatiga salbiy ta’sir etuvchi illatlardir. Buning oldini olishning muhim vositalaridan biri oilada bo’sh va qtni samarali tashkil etishdan iboratdir.
I. A. Karimov Uzbekiston Resiublikasi Oliy Kengashining birinchi sessiyasida so’zlagan nut qida aytganlariday, «San’atda oshkoralikni pesh qilib, te­levizor, kino ekranlarida, matbuot vositalarida bo’lmag’ur lavhalarni aks ettirish, bema’nilik va hayosizlikni, ba’zan esa hatto axlo qiy buzu qlikni targ’ib qilishlar ko’rinib kolgan»¹ edi.
Bunday milliy urf-odatlarimiz va axlo qimizga zid keladigan qili qlar qaerdan paydo bo’ldi? Davr ta q qozosimi? Insoniyat kamoloti ifodasimi? Yoki ma’naviy-tarbiyaviy ishlarimizning tug’ri yo’lga qo’yilmaganligimi?
SHuni unutmaslik kerakki, insoniyat va millatlar takomili hech qachon milliy an’analarni poymol etish, axlo qu odob pardalarini g’ijimlash evaziga emas, aksincha, insonni yanada balandro q ma’naviyat, poklik va odob chu q qisiga olib chi qishda namoyon bo’ladi.
Odamlarning ongini, ruhiyatini, ismu jismini poklantirish hozirgi kundagi tarbiyaviy-ma’naviy faoliyatimizning asosini tashkil etmokda. Bunga sabablar kup. Bir o’rinda o’tmish davrlar asoratidan qutilish ko’zda tutilsa, ikkinchi o’rinda inson tabiatida uchraydigan, kezi kelganda xuruj qilib turadigan qusurlardan qutulish ehtiyoji ham mavjud. Musta qillik zamoni ana shunday ob’ektiv va sub’ektiv insoniy xususiyatlar, fazilatlarni poklantirish yuliga, azaliy va milliy tara q qiyot o’zaniga solib yubordi. Milliy kadriyatlarimiz, urf-odatlarimiz o’ziiing umumbashariy mohiyatini namoyon etish imkoniyatiga zga bo’ldi.
Milliy an’ana va qadriyatlar rivoji shunday bir dialektik printsipga asoslanganki, kimki o’z xal qi milliy qadriyatini bosh qa millat qadriyatlariga teskari qo’ymagan holda va, aksincha, bosh qa millat ma’naviyatini chu qur his qilish darajasiga o’sib chi qsa va o’z mil­liy qadriyatini bemalol va beminnat namoyish etish imkoniyatiga ega bo’lsa, milliy munosabatlarda do’stona i qtisodiy va ma’naviy mulo qotdan o’zga niyat bo’lmasa, ana shunda turli millatlarning ma’naviyatini ifodalovchi umumbashariy qadriyatlar o’sib boraveradi.
¤z tarixini, ma’naviyatini, kadriyatlarni o’zi bunyod etuvchi xal q, elat va millatlarga endi shunday imkoniyatlar yaratilmo qdaki, xal qimizning ham jaxon xal qlariga faxrlanib, iftixor tuyg’usi bilan ko’z-ko’z qiladigan fazilatlari qanchalik mul-ko’l bulsa, yangi tug’ilib, shakllanib qoladigan qusurlarni bartaraf etishga ham a qli va zakovati yetarlidir. Buni milliy urf-odatlarimiz, axlo qu odobimiz, chin insoniy ne’matlarimiz ta qozo etadi.
Binobarin, «Ajdodlarimizning ruhi poklari va urf-odatlari, bizning eng yaxshi an’analarimiz qayta tiklanganda islohatlar muvaffa qiyatga erishadi. o’ta o’ qimishli, ruhan bardam va jismonan ba quvvat kishilargina isti qlol va tara q qiyot yulini bosib o’ta oladi. Sarchashmalari buyuk ajdodlarimizning tafakkurlari va muddaolaridan boshlanadigan xal qimizning ma’naviy qadriyatlari i qtisodiy o’zgartirishlarimizning mustahkam poydevori bulib xizmat qiladi».
Oilaviy bayramlarni nishonlash, yoshlar tarbiyasida alla, ertak, xal q ma qol va matallaridan, qo’shikdaridan samarali foydalanish, birgalikda madaniy xordi q, chi qarishni, milliy sport o’yinlari va musoba qalarini, tarixiy obidalar va qadamjolarga sayoxatlar uyushtirish, bosh qa millat ma’naviyatiga hurmat bilan munsobatda bo’lish, oila kitobxonligini tashkil etish, oilada til, mulo qot va kiyinish madaniyatiga alohida e’tibor berish, farzandlarga kasb-xunar o’rgatish, oilada bo’sh va qtni ijtimoiy foydali mehnat vositasida samarali tashkil etish oila ma’naviyatini shakllantirishning muhim sharti hisoblanadi. Bu o’rinda Vazirlar Mahkamasining «Ma’naviyat va ma’rifat sohasidagi islohotlarni yanada chu qurlashtirish va samaradorligini oshirish bo’yicha 1998-2000 yillarga muljallangan Dastur»i muhim dasturulamal bo’lib xizmat qiladi.
Mamlakatimizda har bir fu qaroning ma’naviy-ma’rifiy yuksakligiga erishish davlatimiz tomonidan amalga oshirilayotgan isloxotlarning asosiy yo’nalishlaridan birini tashkil etar ekan, bu boradagi ishlarning tamal toshlari aynan oilada qo’yiladi. Jamiyat ma’naviyatini shakllantirish bilan bog’li q ishlar quyidagi yo’nalishlarda amalga oshiriladigan ta’limiy va tarbiyaviy tadbirlar vositasida olib borilmo qda, bu albagga oila bilan ham bog’li qdir:
- mahallalar, oilalar va xotin- qizlar orasida amalga oshiriladigan madaniy-ma’rifiy tadbirlar tarzida;
- maktabgacha tarbiya muassasalari, umumtalim maktablari, oliy va o’rta maxsus ta’lim o’ quvchi, talabalari, yoshlar va bosh qa toifadagi fu qarolar o’rtasida olib borilayotgan tadbirlar;
- ommaviy-axborot vositalari, matbuot vositasida amalga oshirilayotgan ma’naviy-ma’rifiy tadbirlar;
- ma’naviy-ma’rifiy ishlarni takomillashtirish, samaradorligini oshirish bilan bog’li q; ilmiy-nazariy, ilmiy-amaliy va ilmiy-metodik yunalishlarda tad qi qot ishlari olib borish, sotsiologik tad qi qotlar o’tkazish;
- xal qlar, millatlararo do’stlik-birodarlik, ahillik, totuvlikni ta’miilashga qaratilgai tadbirlar;
- madaniy-ma’rifiy, ijodiy tashkilotlar tomonidan aholining ma’naviy madaniyatlilik darajasini oshirish, ularning bo’sh va qtini samarali tashkil etish ma qsadida amalga oshiradigan tadbirlar;
Mazkur yo’nalishlarda olib boriladigan madaniy-ma’rifiy ishlar oilasiz, oila a’zolarining ishtirokisiz bo’lishi mumkin emas.
Ushbu tadbirlar majmuasi negizida yirik oilaviy sport musoba qalari, qo’shi q bayramlari, oilaviy ansambllarning ko’rik-tanlovlari, san’at bayramlari i qtidorli ijodkorlar bilan o’tkaziladigan ijodiy kechalar, milliy musi qa, ra qs, qo’shi q, milliy estrada san’atini keng targ’ib etishga qaratilgan maxsus teleko’rsatuvlar, teleradio darslari tashkil etish har bir fu qaro ma’naviy ongi va tafakkurini shakllantirishda ijobiy natijalar beradi.
Mamlakatimizda musta qillik yillarida erishgan yutu qlarimiz, isti qlol g’oyalari bilan sug’orilgan ko’rgazmali targ’ibot vositalarini shakl va mazmun jihatidan rang-barangligini ta’minlash, xal q og’zaki ijodi namunalarini kuylovchi oilaviy baxshilar va ularning sulolalari chi qishlarini tashkil etish va ularning ijodlari asosida hujjatli filьmlar yaratish va ularni har bir oilaga kirib borishini ta’minlash ma’naviy barkamol fu qarolarni tarbiyalashda muhim vosita hisoblanadi.
Ijtimoiy-ma’naviy muhitni yanada sog’lomlashtirish, diniy a qidaparastlikning oldini olish, ma’naviy tubanlik, zo’ravonlik kabi illatlarni batamom yo’ q qilishga erishish ma qsadida har bir idora va tashkilotda, ta’lim-tarbiya muassasalarida, jamoa xo’jaliklarida maxsus «ma’naviyat kunlari», «ma’naviyat sabo qlari»-o’ quvlari; muzey, tarixiy qadamjolarga sayohatlar Vatan mehnat qahramonlari, tarixiy va tani qli shaxslar bilan uchrashuvlar o’tkazish; ijodkor oilalar, yoshlar klublari tashkil etish; ajdodlarimiz madaniy merosi, urf-odatlari, tuy va motam marosimlari, xal q og’zaki ijodi, o’zbek milliy xunarmandchilik na’munalarini yig’ish, o’rganish va kelgusi avlodlarga yetkazish ma qsadida ilmiy ekspeditsiyalar uyushtirish oilada ma’naviy yuksak avlodni shakllantirishda ijobiy rolь o’ynaydi.
Oila-mahalla; oila-maktab; oila-jamoatchilik; oila- oliy va o’rta maxsus o’ quv muassasalari hamkorligi tizimi asosida o’tkaziladigan tadbirlar albatta ijobiy samara berishi tabiiy.
Xal qimizda shunday milliy odat, an’ana va fazilatlar borki, ular bosh qa xal qlarda yu qligidan tash qari (men bosh qa millatlarning yaxish sifat va an’analarini kamsitayotganim yuk,), insoniyat ma’naviyatining nodir zarvara qlari sifatida bosh qalarda hayrat uyrotishga imonim komil. «o’zbek xal qi azaldan jamoa tuyg’usiga moyil, — degan edi I. A. Karimov. — Bizlar to’yda ham, azada ham yonma-yon turib, oddiy kunlarda ham bir-birining xolidan xabar olib, kattaning hurmatini, kichikning izzatini joy-joyiga qo’yib, beva-bechoralarning, yetim-esirlarning boshini silab, xullas, odamgarchilikni barcha narsadan ustun qo’yib yashagan insonlarning farzandlari bulamiz»¹. Jamoaga suyanish va jamoatchilik fikrini hurmat qilish xal qi- mizning eng olijanob fazilatidir. Buni mahallalardagi ijtimoiy-axlo qiy rasm-rusumlar isbot qilib kelmo qda. Birgina to’y marosimimizning o’zini milliy fazilatlarimizning guldastasi desa bo’ladi. Uzbek xonadonidagi birorta tuy kengashsiz, maslahatsiz o’tmaydi. hatto kelin va kuyov tanlashdan boshlanadigai odatlarimiz ham kelajakdagi yosh oilaning tinch-totuvligini nazarda tutadi: kimning farzandi, ota-onasi qana qa odamlar, mahalla-kuyda obrusi qana qa, musta qil oila tebratib ketishga qurbi yetadimi, yomon qili q, yoki odatlari yu qmi, qarindosh-urug’lari qana qa odamlar, hatto avlod-ajdodlarida biror anduhik alomatlari bo’lmaganmi? Bu savollarga ijobiy javob olingachgina ikki tomon o’z rozi-rizoligini beradi. Bunday odatlarimizning nimasi yomon? ha, deb buna qa savollar bilan kelin yo kuyov izlansa, yoshlarning mus-ta qilligi, mudabbati poymol etilmaydimi, degan e’ti-rozlar bulishi mumkin. Tug’ri, ba’zan ota-ona obrusi muhabbatdan ustunlik qilgan dalillar uchraydi. Lekin, umuman olganda, sinab-surishtirgan oilalarning qudachiligi, ota-onalar bosh- qosh bo’lgan tuyu-tomoshalarning natijasi yaxshi bo’lishi hammaga ayon.
¤zbekona jamoat fikriga va jamoat bo’lib ish yuritish fazilatimiz di q qatga sazovor. Tuylarimiz kupchilik uchun jamoa tomonidan utkaziladi. Tuy oldidan bo’ladigan maslahatlar, qarindosh-urug’ning erta sahardan kelib, to’yxona oldida ko’l qovushtirib, nozik tavoze ila mehmonlarni kutib olishlari, hovlida esa to’y mutasaddilarining odamlarni joylashtirib oldiga iltifot bilan choy va osh tortishlari — bu milliy odatlarimizning ko’rki emasmi? Yetti yot begona odamlar mahalladan stol-stul tashishsa, qazon, samo­var, choynak-piyola olib kelsa, to’y tar qalguncha mezbon yonida tursa — buna qa olijanoblik, buna qa jamoaviy rux, va mexrni kayorda kurgansiz?
Odamlarning boshini qovushtiradigan, ularni bir tan bir jon bulib mex,nat va roxdtga jalb etadigan purx,ikmat urf-odatlarimizni sanab ado etib bulmay-di. «X,ashar» deb atalgan shunday milliy udumimiz borki, uning ta’rifi xdr kdnday millat odamlarini xdyratga soladi. «Vakt — pul» degan ak,ida butun dunyo-ga ildiz otgan paytda uz vaktini tekinga, odamgarchi-likka, milliy urf-odatga beminnat baxshida etish in~ soniy ex,sonlikning chukdisi emasmi?
Milliy urf-odatlarimiz, ota-bola, qaynona-kelin, qarindosh-ururchilik va hokazo ma’naviy ziynatlarimizni o’ylasak, ko’z oldimizga birinchi galda Ab-dulla Јodiriyning «o’tgan kunlar» romani keladi. Nazarimda, o’zbek xal qining' milliy fazilatlarini ulug’lovchi, uni dunyodagi eng nozikta’b xal qlar qato-riga olib chi qib, kuz-kuz qilgan bu romanga teng keladigan asar hamon yaratilgani yu q. o’ quvchilar hatto etnografik yunalishda bulsa-da, milliy g’urur va iftixor tuyg’ularini o’ygotadigan o’zbekona asarlarga chan qo q bo’lib yurgandek tuyuladi.