A r X e o L o g ġ y a V ə e t n o q r a f ġ y a ġ n s t ġ t u t u
Yüklə 7,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
DaĢçıxarma. Tikinti və xatirə abidələr üçün daĢın çıxarılması müəyyən
340 istehsal bacarığı tələb edirdi. DaĢ ustaları əvvəlcə salı kəsir, sonra onu doğrayırdılar. Ona görə də daĢçıxaran usta eyni zamanda "daĢkəsən" adlanırdı. DaĢın çıxarılması və daĢınması prosesində külüng, ling, bel, kürək, para (paz), yanpara (nalçaq), qalaqburun, gürz, girdin, zəncir, kirĢə, araba və s. vasitələrindən istifadə olunurdu. ĠĢin tələbinə uyğun olaraq, əvvəlcə daĢın beli yarılır, sonra onun layı qoparılırdı. Salın belini yarmaq məqsədilə qalaqburun vasitəsi ilə onun üzərində uzunluğu 0,5 m, dərinliyi 20-25 sm olan "bel yarıqları" açılırdı. Salın yaxĢı yarılması üçün ilk növbədə onun "damarı" tapılırdı. Bu iĢ müəyyən qədər əməli təcrübə və bacarıq tələb edirdi. Adətən, ağır (böyük) daĢda 3, yüngül (xırda) daĢda 1-2 ədəd bel yarığı açılırdı. Sonra onların yan üzlərinə xüsusi yanpara qoyulub aralarına 5-6 ədəd dəmir para ("əkmə") düzülürdü. Bir qayda olaraq, bel paraları nisbətən nazik və uzun olurdu. Paraların hamısı cərgə ilə düzülüb qurtarandan sonra usta bir tərəfdən baĢlayıb gürz ilə ehmalca hər paraya bir dəfə zərbə vura-vura baĢa çıxır, sonra əməliyyatı əksinə təkrar edirdi. Gürzləmə əməliyyatının əvvəlində zərbələr zəif olur, sonra tədricən güclənirdi. Gürzləmə prosesində əsas məharət zərbələrin hamısının təsir gücünü eyni qaydada saxlamaqdan ibarət idi. Əks təqdirdə daĢın yarığı istiqamətini dəyiĢərək çəplənir və yararsız hala düĢürdü. Bel paralarının hər birinə təxminən 20-25 zərbə dəyəndən sonra daĢ bölünürdü. Salın bölündüyü zərbələrin səsinin dəyiĢməsi ilə müəyyən edilirdi. Gürzləmə əməliyyatının əvvəlində zərblər cingiltili çıxır, sonra getdikcə kallaĢırdı. DaĢın layını yarmaq üçün onun yanı boyunca, hər qarıĢdan bir olmaqla, 10-12 sm dərinliyində lay yarıqları açılırdı. DaĢın düzgün bölünməsi üçün lay yarıqları salın üst səthinə paralel istiqamətdə, düz xətt boyunca düzülürdü. Bu məqsədlə yenə də əvvəlcə daĢın "damarı" axtarılıb tapılır, sonra gireh vasitəsilə onun ölçüsü tutulurdu. Lay yarığı çəp olmasın deyə, yan paralarını kip saxlamaq və onların səmtini salın daxilinə doğru 90 dərəcə bucaq altında düzgün istiqamətləndirib tənzimləmək üçün, bir qayda olaraq, paraların ətrafına quru ot və ya küləĢ tıxanırdı. Gürzləmə əməliyyatı nəticəsində zərbələrin sayt artdıqca, daĢın cingiltisi də tədricən dəyiĢirdi. 10-15 dəfə təkrar olunan zərbədən sonra daĢın layı paralanıb qopurdu. Qalın və bərk daĢda kürzləmə əməliyyatı 20 dəfəyə qədər təkrar edilirdi. KəsilmiĢ daĢ qayması saldan ling vasitəsilə aralanırdı. Bunun üçün orta paralardan birini çıxarıb lingin ucunu onun yerinə salırdılar. Hər dəfə lingin ucunu irəli itələyib qanırdıqca daĢ qabağa doğru dəbərirdi. Yüngül daĢı bir nəfər, ağır daĢı isə iki nəfər ling ilə yatağından aralayıb düĢürürdü. Salın daĢınmasını asanlaĢdırmaq üçün onun ölçüdən kənar "xam" hissələri balta ilə sındırılıb yüngülləĢdirilirdi. Bu məqsədlə əvvəlcə ipqara vasitəsi ilə salın ölçüsü götürülür, sonra daĢ baltası ilə ölçüdən kənarda qalan hissələri vurulurdu. DaĢı sürütmə üsulu ilə aparmaq istədikdə onun bir baĢı müəyyən qədər xam
341
342 saxlanılırdı. Sal öz yatağından qoĢqu yerinə bir cüt girdin vasitəsilə endirilirdi. Bu məqsədlə onu bir-birindən azca aralı, paralel vəziyyətdə dal-qabaq dayanan bir cüt ağac girdin üzərinə düĢürüb ling vasitəsilə arxasından itələyirdilər. DaĢ tərpən- dikcə girdinlər diyirlənir və beləliklə də onu irəli aparırdı. Hər dəfə arxa tərəfdə boĢalan girdin növbə ilə daĢın qabağına qoyulurdu. Sal daĢ iĢ yerinə ya sürütmə üsulu ilə ya kirĢə, ya da araba vasitəsilə daĢınırdı. Yüklə 7,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|