A r X e o L o g ġ y a V ə e t n o q r a f ġ y a ġ n s t ġ t u t u
Yüklə 7,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Alınlıq (qabaqlıq) çox vaxt ayrı-ayrı zərgərlik mərkəzlərində "pilək", "pərək"
(pərəng), "gülpərək", "kəsmə" adlanan müxtəlif bədii dekora malik mürəkkəb zinət ünsürlərindən, bəzən isə sadəcə kənarma metal qulp bəndlənmiĢ asma qızıl və ya gümüĢ sikkələrdən tərtiblənirdi. "Pilək alınlıq", yaxud "əĢrəfi qabaqlıq" buna parlaq
395
396 misaldır. Dövlətli, kübar qadınların alınlığı, bir qayda olaraq daĢ-qaĢla, ən çox isə brilyantla bəzədilirdi. BaĢ bəzəklərinin bir qismi (məsələn, "qarmaq") çalma və örpəkləri (bənarə, sərəndaz) bərkitmək, müəyyən hissəsi isə ("telbasan", "birçəklik", "qüllaba", "ərcə") saçın hörüyə gəlməyən cığa və birçəyini yığıb səliqəyə salmaq məqsədi güdmüĢdür. "Sırğa" və "tana" kimi sinonim istilahlarla [82] təmsil olunan qulaq bəzək- lərinin çox geniĢ çeĢidi (üçdüymə, beşdüymə, qırxdüymə, satıl, şarlı, buta, badamı,
Azərbaycanda ən qədim sırğa Mingəçevirdən, Tunc dövrünə aid edilən 5 № -li kurqandan tapılmıĢdır [83]. Buradan aydın görünür ki, qulağa bəzək vurmaq adəti hələ zinət istehsalının ilk mərhələsindən dəb düĢübmüĢ [84]. Boyun bəzəkləri metal (əsasən qızıl) və qiymətli daĢlardan (inci, mərcan, mirvari, kəhrəba və s.) olmaqla iki növbədə düzəldilmiĢdir. Muncuq boyunbağıların hazırlanması ilə bilavasitə cavahirsazlar məĢğul olmuĢlar. "ġəddə" adlanan mirvari boyunbağı 9-10 cərgə topa muncuqdan ibarət olub, bir cüt arpa və ya hil ilə tamamlanırdı. Qızıl boyunbağıların forma, quruluĢ və naxıĢ xüsusiyyətlərinə görə bir-birin- dən seçilən müxtəlif tipləri; həmayil, heykəl, aypərək (Qazax), hil, arpa, (Bakı), çəçik (Naxçıvan), xirtdəklik (Gəncə, Naxçıvan), məjdiyə (Salyan) yayılmıĢdır. Çox nadir hallarda ortasına bir ədəd Ģəbəkə üsulu ilə iĢlənmiĢ "əl" salınan hil boyunbağıdan fərqli olaraq, arpa boyunbağının ortasına "aralıq" adlanan xüsusi bəzək ünsürü salınırdı. Həndəsi və astral motivlərlə tərtiblənmiĢ aralığın "ay-ulduz‖, "günəĢ" ("Ģəms"), "paxlava", "qüttə" ("qübbə") və s. növləri geniĢ yayılmıĢdır. Qol, bilək və barmaq bəzəkləri tətbiq məqamına görə çox yaxın olsalar da, tipoloji cəhətdən bir-birindən xeyli fərqlənirlər. Əksər hallarda ləl-cavahiratla bəzədilmiĢ qızıl və ya gümüĢdən hazırlanan bazubənd, əsasən, kiĢi zinəti kimi məhdud dairədə iĢlənmiĢdir. Bunun müqabilində qadın zinəti kimi qolbaq (bilərzik) və üzük daha kütləvi səciyyə daĢımıĢdır. Xüsusilə həsiri, gül, əncamə və burma bilərziklər (qolbağılar) daha çox dəbdə olmuĢdur. Mehr-məhəbbət rəmzi, əhd-peyman niĢanəsi kimi meydana çıxmıĢ üzüklərin qaĢlı və qaĢsız olmaqla hər iki tipi geniĢ yayılmıĢdır. Firuzə, yaqut, zümrüd, ləl, büllur, əqiq, kəhrəba qaĢlı üzüklər xüsusilə cavahirsazlığın meydana gəlməsindən sonra geniĢ yayılmıĢdı. Xatircəmlik, niĢan (bəlgə) üzüyü sayılan xatəm (halqa) monoqam ailə münasibətlərinin meydana gəlməsindən sonra dəbə düĢmüĢdür. KeçmiĢdə "deyikli" oğlan və qız arasında gələcək kəbin münasibətləri əvvəlcədən beh kimi qız evinə qoyulmuĢ xatəm vasitəsilə rəsmiləĢdirilirdi. "Əyrəmcə" adlanan qaĢsız üzüyü bəzən kiĢilər də barmaqlarında gəzdirirdilər. Yaxa bəzəkləri ənənəvi zinət istehsalında xüsusi mövqeyə malik olmuĢdur. Bu tip zinətlərin cüzi bir qismi, xüsusilə xalis cavahiratdan (mirvari və inci düzümlərindən) ibarət yaxalıqlar asma, onların xeyli hissəsi (əĢrəfi, bacaqlı, imperial, çervon yaxalıqlar, zəbərcəd sinəbənd, yaxagülü, pilək, həbbə, əmbərcə, qoza düymə, məlilə və ya sərmə) isə bəndləmə zinətlər qrupuna daxil idi. Üst
397 paltarının yaxasına düzülmüĢ qızıl həbbə, qoza düymələr isə dekorativ bəzək məqsədi ilə yanaĢı, həm də əməli vəzifə daĢıyırdı. KiĢi çuxasının hər iki döĢünə düzülmüĢ gümüĢ vəznələr, həmçinin, zərgərlik texnikası əsasında hazırlanırdı. Vəznənin əsas müĢtərisi varlı zümrələr olmuĢdur. Ağır zinətlər sırasına daxil olan bel bəzəkləri: qızıl (zər), kəmər, mina və ya gül belbağı, saltoqqa, təkbənd qədim istehsal tarixinə malik olub, texnoloji baxımdan böyük bir inkiĢaf yolu keçmiĢdir. Qızıl və gümüĢ belbağılar mənĢə etibarilə tunc kəmərdən nəĢət etmiĢdir. Əsrlər boyu qılınc və xəncər asmaqla bağlı əməli vəzifə daĢıyan kəmər dekorativ bəzək vasitəsinə çevrildikdən sonra zinət növü kimi qadın geyim kompleksinə də daxil olmuĢdur (XXV tablo). QayıĢ və qurĢaqdan seçilmək üçün zərgərlər arasında metal belbağı çox vaxt "kəmərbənd" adlanırdı. Bəzək ünsürləri bir-birinə xüsusi "körpü" vasitəsilə bağlanan qızıl (gümüĢ) körpülü kəmərdən fərqli olaraq təkbənd, adətən, keçirtmə üsulu ilə qayıĢ üzərinə düzülürdü. Bunlardan fərqli olaraq, gül belbağı tünd rəngli (sürməyi, yaĢıl, zoğalı, qara) məxmərə tikilmiĢ "ipək" adlanan qızıl kəsmələrdən ibarət tərtiblənirdi. Libaslara bənd edilən zinətlərin tipik növü ətəklik olmuĢdur. Ətəklik həm sikkə (əĢrəfi, bacaqlı, imperial, çervon), həm də qızıl və gümüĢdən kəsmə (pilək, pərək ətəklik) olmaqla müxtəlif tiplərə ayrılır. Bundan əlavə, keçmiĢdə kübar qadınlar arasında cavahiratdan düzəldilmiĢ ətəklik növünə (mirvari ətəklik) də təsadüf edilirdi. Zərgər dükanları, əsasən, Ģəhərlərdə, qismən isə iri kəndlərdə cəmləĢmiĢdi. Orta əsrlərdə olduğu kimi, XIX əsrdə də zərgər dükanları çox vaxt ayrıca təĢkil edilirdi. Vaxtilə Təbriz və Ərdəbil qeysəriyyələrindəki tağlı zərgər dükanlarından ibarət xüsusi sənət cərgələri hədsiz dərəcə zəngin məmulatı ilə Avropa səyyahlarını heyran qoyubmuĢ [85]. Sürətlə böyüyən kapitalist Bakısı XIX əsrin sonralarında zərgərliyin ən böyük mərkəzinə çevrilmiĢdi. ġəhərin küçələrindən birinin indi də "Zərgər palan" adlanması buna sübutdur. 1900-cü ildə burada 130 nəfər təkcə qeydiyyatdan keçmiĢ zinət ustası və 89 nəfər Ģagird çalıĢırdı [86]. Zərgərlərin sayına görə sonrakı yerlərdə gedən ġamaxı Ģəhərində 25, Salyanda 13, Qubada 12 usta iĢləyirdi. Yelizavetpol quberniyasındakı məhəlli zərgərlik mərkəzləri arasında birinci yeri tutan Gəncədə 33, Nuxada 22, ġuĢada 12 nəfər zinət ustası fəaliyyət göstərirdi [87].
Qızıl məmulatının hazırlanmasında iĢlənən əmək alətləri (zərgər kürəsi, körük, zindan, məngənə, çəkic, kəlbətin, həddə, simkeş, qələm, biz, sümbə, bıçaq, matqab, buta, hövnə, yeyə, sürtgəc, maqqaş, məhək daşı, zərrəbin və s.) və istehsal prosesləri (əritmə, döymə, zolaqlama, hədələmə, burma, eşmə, oyma, cızma, taraşlama, lehimləmə və b.) müĢtərək səciyyə daĢımaqla, eynilə gümüĢbəndlik sənətində tətbiq edilmiĢdir (XXVI tablo). Qızıl və gümüĢ zinətlərin hazırlanmasında bədii metal sənətinin müxtəlif
398
399 |