A r X e o L o g ġ y a V ə e t n o q r a f ġ y a ġ n s t ġ t u t u

Tumaç və müĢkü istehsalı. Tumaç qoyun dərisindən, müĢkü (kosala) isə keçi 

dərisindən  aĢılanıb  hazırlanırdı.  ġəki  dabbağları  kosalanı  dana  dərisindən  aĢılayıb 

hazırlayırdılar. 

Çənin tutumundan asılı olaraq, hər dəfə bir "cələb" mal, yəni 20-30 ədəd qoyun 

və ya keçi dərisi aĢılanırdı. 

AĢılanmazdan öncə dəri 2-3 gün islağa qoyulub yumĢaldılır və ləti baladə-

mirlə qaĢovlanıb təmizlənirdi. Bir gün sonra süpürgə ilə dərinin astar üzünə qatı əhəng 

---

 

 

411 

məhlulu  yaxıb  iki  qatlayırdılar.  Bir  gün  ərzində  əhəngdə  qalandan  sonra  tüklərin  dibi 

boĢalır  və  əllə  yolunurdu.  Tükdən  təmizlənib  cılğı  halına  salınmıĢ  dərilər  əhəng 

quyusuna  salınırdı.  5-6  gün  sıyıq  əhəng  məhlulunda  qalmıĢ  "mal"  qıra  ilə  çıxarılıb 

axar suda tapdana-tapdana yuyulur və əhəngdən təmizlənirdi. 

Əhəngdə iĢlənmiĢ mal sonra kəpək şiləsinə salınırdı. Bu məqsədlə 5-6 vedrə su 

tiyanda qızdırılıb çənə tökülür, üzərinə 3-4 vedrə kəpək, yaxud 1,5-2 vedrə arpa unu əlavə 

edilib qarıĢdırılırdı. Kəpək Ģiləsində 1,5-2 saat tapdanmıĢ mal bir gün Ģilədə saxlanılırdı. 

Ertəsi  gün  mal  çəndən  çıxarılıb  süzgəc  ağacının  üzərinə  yığılır  və  müəyyən  qədər 

təpiyəndən sonra bir-bir baladəmirlə qaĢınıb kəpək və lət qalığından təmizlənirdi. 

Kəpək Ģiləsində iĢlənmiĢ mal daha sonra sarağan aĢına salınıb 3-4 saat fasiləsiz 

tapdanır, ertəsi gün çıxarılıb vərəçü üzərində bala dəmirlə yenidən qaĢınırdı. Bu qayda 

ilə sarağan aĢı daha iki dəfə təzələnərək, malın tapdama və qaĢıma əməliyyatı təkrar 

edilirdi. 

Bir qayda olaraq müşkü qara rəngə, tumac isə qırmızı, sarı, yaĢıl və s. rənglərə 

boyanırdı. Bundan əlavə, çox vaxt tumacın üzərinə gül də salınırdı. 

Tumaç və müĢkünü boyamaq üçün əvvəlcə rəngab hazırlanırdı. 30 dərini qara 

rəngə boyamaq üçün 1 girvənkə [121] qara zağ yarım vedrə isti suda həll edilirdi. Boyaq 

malı birbaĢa qara rəngaba salınırdı. 

Qırmızı boyaq Ġrandan gətirilmə xüsusi boyaq talaĢasından hazırlanırdı. Bir cələb 

tumacı  boyamaq  üçün  100  q  qırmızı  talaĢa  yarım  vedrə  suda  rəngi  çıxıncayadək 

qaynadılırdı. Boyaq hazır olanda mal bir-bir rəngab taxtasının üzərinə sərilərək qıl və ya 

keçədən düzəldilmiĢ lif və ya ləmbə ilə rənglənirdi. 

Sarağan aĢından çıxmıĢ mal sarı rəngdə olduğundan bunun üçün ayrıca boyaq 

hazırlanmırdı.  Bəzən  müĢtərinin  zövqündən  asılı  olaraq  "güllü"  tumac  hazırlanırdı.  Bu 

məqsədlə  tumacın  avand  üzünə  noxud  dənələri  qoyub  astar  üzündən  bağlayırdılar. 

Tumac boyaqdan çıxandan sonra noxudların yeri sarı rəngdə güllü qalırdı. 

Bayaqdan  çıxmıĢ  mal  quruyandan  sonra  əvvəlcə  şüfrə  vasitəsilə  sürtülüb 

hamarlanırdı daha sonra isə sığal taxtası üzərində sığallanırdı. Tumac zoğal ağacından 

hazırlanmıĢ  toxmaq  (oxlov)  ilə,  müĢkü  isə  hamar  səthli  yuvarlaq  çay  daĢı  ilə  sığal-

lanırdı.  Bunun  üçün  Ģagird  və  ya  kargər  aĢılanmıĢ  malı  bir-bir  sığal  taxtası  üzərində 

hərləyir, usta isə onu oxlovlayırdı. 

Bəzən baĢmaqçıların sifariĢi ilə müĢküyə müəyyən qədər piy sürtülürdü. Bu 

məqsədlə  keçədən  düzəldilmiĢ  piy  ləmbəsi  əridilib  qaynar  hala  salınmıĢ  mal  piyinə 

batırılıb  müĢkünün  arxasına  basılırdı.  ƏrinmiĢ  yağ  müĢkünün  avand  üzünə  çıxıncaya 

qədər piyləmə əməliyyatı davam etdirilirdi.