A r X e o L o g ġ y a V ə e t n o q r a f ġ y a ġ n s t ġ t u t u
Yüklə 7,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Sağrıcərdlik. [122] KeçmiĢ məiĢətdə sağrı məmulatına tələbat böyük idi. Yəhər
və milli ayaqqabıların (baĢmaq, yəməni, nəleyin) dəbdə olması, kiĢi geyim kom- pleksində xəncərin mühüm yer tutması sağrı, müşkü və ətviyə tələbatı artırırdı. Sağrı və ətvinin aĢılanması dabbağlıq sənətinin ən çətin sahəsi sayılırdı. Sağrı üçün aş və maya hazırlanması, onların tətbiqi spesifik xüsusiyyət kəsb edirdi. Ona görə də sağrı və ətvi istehsalı Azərbaycanın ənənəvi dabbağlıq mərkəzlərinin hamısında
412 yayılmamıĢdı. Sağrı və ətvi at, qatır, qismən də uzunqulaq gönündən hazırlanırdı. Bunun üçün də bilavasitə aĢılama əməliyyatına baĢlanılmazdan əvvəl gönün kəfəl, kürək, boyun
Sağrıcərdlik sənətində iĢin xüsusiyyətindən asılı olaraq, aĢılama əməliyyatı mərhələ-mərhələ görüldüyündən hər dəfə bir "cələb"dən artıq mal aĢılamaq olmurdu. Ətvi mis ovuntusu və naşatır qatıĢığından hazırlanmıĢ xüsusi maya (yaxı) ilə aĢılanırdı. Maya yaxılmazdan əvvəl gön isladılıb yumĢaldılır və onun kəsik-deĢiyi iynə ilə tikilirdi. Ətvi (müĢkü) mayası düzəltmək üçün 50 girvənkə mis ovuntusuna 8 girvənkə nisbətində naĢatır qatılırdı. Bu, bir "cələb"in aĢılamasına kifayət edirdi. YaĢıl rəngə çalan həmin maya nazik təbəqə Ģəklində gönün astar üzünə yaxılırdı. Maya yaxılmıĢ gön parçaları bir-birinə toxunmamaq üçün hər dəfə onlar üst-üstə qoyularkən aralarına həsir və ya keçə parçası sərilirdi. Həftədə bir dəfə olmaqla, 6 dəfə mayanın üstündən naĢatır suyu vurulurdu. Mayanın təsiri malın məğzinə tamam keçəndən sonra o, ərsinlə sıyrılıb tökülürdü. AĢılanmıĢ malın hər iki üzü mayanın qələvi təsiri nəticəsində yaĢıl rəngə düĢürdü. Qismən aĢılanıb yaĢıl rəngə boyanmıĢ mal mayadan çıxandan sonra şora ilə iĢlənirdi. Bu məqsədlə narın əzilib ələkdən keçirilmiĢ Ģoranı malın astar üzünə səpib əl ağacı vasitəsilə bir-bir ocaq üzərində tutub alova verirdilər. Bunun sayəsində Ģora tozu əriyib malın məğzinə çökür və ona kimyəvi təsir göstərirdi. ġoradan çıxmıĢ mal quyruq yağı ilə yağlanıb yumĢaldılır və üst-üstə yığılırdı. Ətvi istehsalı naxışlama əməliyyatı ilə baĢa çatırdı. SatıĢ üçün ətvi üst-üstə yığı- lıb dəstəçin bağlanırdı. Hər dəstədə 10 ədəd ətvi olurdu. Sağrıcərdlik sənətində bu bir "cələb" iĢ sayılırdı. Ətvini, əsasən baĢmaqçı və sərraclar alırdılar. Onu baĢmaq və yəmənilərin daba- nına və köbəsinə iĢlədirdilər [123]. Sərraclar yəhərin qaĢına ətvidən bəzək salırdılar. Sağrı hazırlamaq üçün gönü islağa qoyub yumĢaldandan sonra tükünü və astarı- nın lətini sıyırıb təmizləyirdilər. Gönün tükü tişə ilə, ləti isə baladəmir vasitəsi ilə təmizlənəndən sonra "xərçü" adlanan enli taxta üzərində iti bıçaqla tüklərin dibi qırxılıb təmizlənirdi. Sənət dili ilə bu əməliyyat "qırtıĢlama" adlanırdı. AĢa qoyulmazdan əvvəl sağrı mal qaşovlama, tumlama, tişəmə kimi müxtəlif əməliyyatlardan keçirdi. Sağrı malı qaĢovlanmaq üçün xırda mıxçalar vasitəsilə hamar sahədə çarmıxa çəkilirdi. Malın üzərinə su çilənib qaĢovlandıqca tiĢəmə əməliyyatı zamanı onun avand üzündə qalmıĢ bıçaq izləri itir və gönün səthi hamar Ģəklə düĢürdü. Bir qayda olaraq, sağrı tərə və ya baləng toxumu vasitəsi ilə tumlama əməliy- yatından keçirdi. Bunun üçün tumu gönün avand üzünə səpəndən sonra onun üstünə keçə sərib tapdayırdılar. Nəticədə tumlar malın məğzinə batırdı. Mal bir müddət günün altında qalıb nəmliyi çəkiləndən sonra iki nəfər onu müĢtərək surətdə vələs çubuğu ilə palaz üzərində çırpıb tumunu tökürdü.
413 Gönün üzərində əmələ gəlmiĢ çala-çuxurlar tiĢə ilə xüsusi dişək taxtasının üzə- rində diĢəmə əməliyyatından keçirilirdi. Gönün kənarlarında açılmıĢ mıxça deĢikləri iti bıçaqla kəsilib çıxarılandan sonra mal təmiz suya salınırdı. Sağrı islandıqca tumların yeri pırtlaĢıb yuxarı qalxırdı. AĢılı malın tez yumĢalması üçün çox vaxt sağrının kənarından tutub bir-bir yastı hamar daĢa döyəcləyir, sonra onu yenidən qaytarıb suya salırdılar. Ətvidən fərqli olaraq, sağrı birbaĢa sarağan aşına qoyulurdu. Bir cələb sağrı üçün 1 pud sarağan ununu 10 vedrə qaynar suya qatıb çənə tökürdülər. Bir gün ərzində sağrı sarağan aĢında fasiləsiz tapdanırdı. Tapdama əməliyyatının üstündən bir gecə keçəndən sonra o, aĢdan çıxarılıb şora vasitəsi ilə iĢlənirdi. Bu məqsədlə sağrı malı dəstə-dəstə tiyana salınıb qızmar Ģora məhlulunda əllənirdi. Bir dəstə (10 ədəd) sağrı üçün hər dəfə tiyana 15 girvənkə Ģora, 1 vedrə su tökülürdü. ġoradan çıxmıĢ sağrı ağac və ya kəndir üzərindən asılmaqla sərilib qurudulurdu. ġorada "biĢən" zaman sağrının üzündəki lət qalıqları ĢiĢib qabardığından onlar
KeçmiĢdə sağrı qara, sarı və yaşıl rənglərdə hazırlanırdı. Sarağan aĢından çıx- mıĢ sağrı sarı rəngdə olurdu. Sağrını baĢqa rənglərə boyamaq istədikdə o, müvafiq boyaqlara salınırdı. Yüklə 7,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|