A sh. Sheraliyev, U. X. Rahim ov

SAVOLLAR:
1
. 
0
‘simliklar immuniteti fanining maqsadi va vazifalari nimadan 
iborat?
2
. 
0
‘simliklar immuniteti fani yutuqlaridan qishloq xo‘jaligida 
qanday foydalaniladi?
3. 0 ‘simliklar immunitetining toifalari nechta?
4. Faol immunitet deb nimaga aytiladi?
5. Sust immunitet deb nimaga aytiladi?
6
. Fitoimmunitet fanining rivojlanish tarixi haqida so‘zlab bering.
14

---

II BOB
MIKROORGANIZMLARNING
PARAZITLIK XUSUSIYATLARI
0 ‘simlik hujayrasiga har qanday mikroorganizm lar ular 
uchun zarur bo‘lgan oziqa m uhiti mavjud b o ‘lgan taqdirdagina 
kirib kelish imkoniga ega b o ‘ladi. Oziqa m uhitidan foydalanish 
zamburug‘larda turlichadir, ya’ni ayrimlari tirik to ‘qimalar hiso- 
biga hayot kechirsa, ayrimlari o ‘lik hujayralar hisobiga oziqlan- 
ganligidan ular saprofitlar va patogenlar deb ikkita guruhga 
ajratiladi.
Evolutsion taraqqiyot davomida m ikroorganizm lar rivojla- 
nishi saproflt hayot kechirish usulidan parazit usulda hayot 
kechirishga qarab rivojlanib borgan. Saprofit mikroorganizmlar 
uchun o ‘simliklar qoldiqlari asosiy ozuqa m anbai hisoblanadi.
Parazit mikroorganizm lar esa o ‘simlikning tirik hujayralar- 
dagi tayyor organik m oddalar hisobiga hayot kechiradi. U lar 
o ‘z navbatida, fakultativ saprofitlar va fakultativ parazitlarga 
bo‘linadi. Fakultativ saprofitlar parazit usulda hayot kechirsa- 
da, b a ’zan, o ‘z xo‘jayini b o ‘lm aganda saprofit usulda yashashi 
m u m k in . M asalan
P hutophtora, Fusarium , A lte r n a r ia
zam burug‘lari shunday usulda yashaydi. Fakultativ parazitlar 
esa, asosan, saprofitlar tariqasida hayot kechirsa-da ayrim 
sharoitlarda o ‘simlikning tirik to ‘qimalariga kirib parazit usulda 
hayot kechirishi mumkin, Masalan, 
Botrutis Cinerea
zamburug‘i 
fakultativ parazit hisoblanadi. Bunday m ikroorganizm lar ko‘p 
o ‘simliklami kasallantirish xususiyatiga ega bo‘lib, qisqa ixtisos- 
lashgan bo‘ladi.
Tarr (1975) fikricha, parazit m ikroorganizm lar deb faqat 
o ‘simlik to ‘qimasida parazitlik bilan hayot kechiradigan va hu- 
jayra ichiga kiradigan m ikroorganizm larga aytiladi. Parazit 
mikroorganizmlami oziqlanish xususiyatiga qarab ikkita guruhga 
bo‘lish mumkin: 1. Biotroflar. 2. N ekrotroflar (Goym an, 1950).
Biotroflar o ‘zi uchun zarur b o ‘lgan energiyani tirik hu-
15

---

jayralardan olsalar, nekrotroflar zarur energiyani o'lik hu- 
jayralardan oladilar. Biotrof organizm lar uchun tirik hujayralar 
ichiga kirib kelgandan keyin, ularni halok qilmaslik xosdir. N a- 
tijada, ular tayyor organik modda hisobiga uzoq muddatda 
hayot kechiradilar
Parazitlaming o ‘simlik hujayrasida hayot kechirishi, mavjud 
to'qim alarda nekroz hosil b o ‘lishiga sabab b o ‘ladi. Nekrozning 
intensivlik darajasi patogenning tajovuzkor darajasiga bog‘liqdir. 
Ko‘pincha patogen mikroorganizm va h o ‘jayin o ‘simlik sim- 
biotrof usulda yashaganday boMadi, chunki, parazit organizm ­
lar m a’lum turga yoki navga nisbatan qisqa moslashadi.
Fakultativ saprofitlarning o ‘simlik bilan bo‘lgan rnunosa- 
bati boshqacha tarzda namoyon bo‘ladi. Parazitlik xususiyatimng 
nam oyon bo‘lishiga qarab, ular fakultativ parazitlar va fakul­
tativ saprofitlarga b o ‘linadi.
Fakultativ parazitlar xo‘jayin o ‘simlik hujayrasini zaharli 
m oddalari bilan halok qilib unga kirib keladi va shu hisobga 
oziqlanadi. U larning asosiy xususiyati, o ‘zida zaharli m od- 
dalami va gidrolitik fermentlami hosil qilishdir. Ushbu parazitlar 
zaharli m odda hisobiga tirik hujayralarni halok qilib, ularni 
ferm entlar ta ’sirida parchalaydi va organik modda hosil qiladi. 
N atijada, bunday hujayralar o ‘sishdan orqada qoladi yoki 
zaif hujayralar bo‘lib kasallik qo‘zg‘atuvchisiga nisbatan qarshilik 
k o ‘rsata olmaydi. Fakultativ saprofitlar oziqlanishi uchun 
toksinlarni hosil qilmaydi.
Fakultativ parazitlar va fakultativ saprofitlar orasidan kes- 
kin chegara o ‘tkazish juda qiyin, chunki, ular quyidagi aralash 
usulda oziqlanadilar. Masalan, piyoz p o ‘stini zararlaydigan 
Calletotriachum
zam burug‘i, dastlab tuproqda saprofit usulda 
oziqlanadi, keyinchalik piyoz p o ‘stida tezda rivojlanib, parazit­
lik bilan hayot kechiradi.
Piyozning ustki qismida tarqalgan 
Botrutis
zamburug‘i dast­
lab parazit usulda hayot kechirib, to ‘qim alarni parchalaydi. 
Kcyinchalik tirik to ‘qim ani parchalab, hosil bo‘lgan organik 
modda hisobiga saprofit usulda hayot kechiradi.
16

---

Shunday xususiyat 
Altemaria
zamburug‘ida ham kuzatiladi. 
Bu zam burug‘, asosan, saprofit tur bo‘lsa-da dukkakdoshlar 
oilasi vakillarini, g‘o ‘zani, tut o^im ligi bargini kasallantirib, 
ularni qorayishiga sabab b o ‘ladi (G orlenko, Chinov, Levkina, 
1957: Sheraliev, 1990). Mualliflar fikricha, bu turning evolut- 
sion taraqqiyoti patogenlik xususiyatining o ‘sish tom oniga 
o ‘zgarib b o rm o q d a . P a ra z itlik evolutsiyasi ta b ia td a g i 
zamburug‘larda eng ko‘p tarqalgan xususiyat hisoblanadi. Shu- 
ning uchun tabiatda yangi kasalliklarni kelib chiqish hollari 
kuzatilib turadi.
H ar qanday parazitlarning asosiy xususiyatlari qatoriga pa­
togenlik, virulentlik va agressivlik (tajovuzkorlik) kabilami kiri- 
tish mumkin.
Patogenlik xususiyati deb, mikoorganizmlaming o ‘simliklarda 
kasallik keltirib chiqarish xususiyati tushuniladi. Patogenlik har 
bir tu r uchun xos bo‘lgan belgi hisoblanadi. Patogenlik xu­
susiyati tufayli tudararo tafovutlar kelib chiqadi (Gorlenko va b., 1962). 
M acalan, takomillashmagan zamburug‘lar sinfi vakili 
Clodospo-
rium
zam burug‘i quyidagi turlarga ega: 
l.C.cladosporioides
o ‘simlikni kasallantirmaydigan saprofit tur. 2
.C.cucumerinum
nekrotrop oziqlanuvchi bodringda kasallik keltiruvchi fakulta­
tiv parazit. 3
.C.fulvum
biotrof tipda oziqlanuvchi pomidorda 
kasallik q o ‘zg‘atuvchi fakultativ saprofit tur hisoblanadi. Bun­
day holat bakteriyalar orasida ham uchraydi. 
Pseudomonas
bakteriyasi vakillari orasida uchraydigan vakillaridan 
P.acruginosa
saprofit, 
P.fluorescens
fakultativ parazit, 
P.tabaca, P.phaseolicola
turlari yuksak parazitlar hisoblanadi.
M asalan, 
Pseudomonas aeruginosa
saprofit tur o ‘simliklarni 
kasallantirmaydi; 
Pseudomonas fluorescens
fakultativ parazit 
sabzavot ekinlarini kasallantiradi; 
P.tabaca, P.phaseolicola
fakul­
tativ saprofit tu r hisoblanadi.
Virulentlik patogenning sifat belgisi hisoblanib, m a’lum tur- 
dagi patogenning ayrim tur, yoki navdagi o ‘simlikka nisbatan 
patogenlik xususiyati tushuniladi. Masalan, kartoshkaflaTftofto-
17
! 
fM'c.-fS

---

rioz kasalligini keltirib c h iq a ru v c h i zam b u ru g ' boshqa 
o ‘simliklarga (bug‘doy, lavlagi, karam) nisbatan virulent hisobla- 
nadi.
Virulentlik faqat patogen turlarga nisbatan xos xususiyat 
bo‘lib, shu tufayli patogen turlar orasida tafovutlarni keltirib 
chiqaradi. Bu tafovutlar patogen rassalar deb yuritiladi. M asa­
lan, boshoqdoshlar oilasi vakillarining poyasida parazitlik qi- 
ladigan zang zam burug1 i 
Puccinia graminis
bug‘doy, suli va 
javdarda kasallik qo‘zg‘atuvchi 6 ta maxsus rassani hosil qiladi.
Boshoqdoshlar oilasi vakillarida un-shudring kasalligini kel­
tirib chiqaruvchi 
Erusiphe graminis
7 ta, o ‘simliklarda so‘lish 
k a sallig in i k eltirib c h iq a ru v c h i 
Fusarium oxysporium
zam burug4ining 66 ta, g‘o ‘zada vertitsilliyoz vilt kasalligini kel­
tirib chiqaruvchi 
V.dahliae
zamburug‘ining 2 ta rassalari mavjud 
bo‘Iib, ular virulentlik xususiyatini turlicha namoyon qiladi. 
Masalan, 
V.dahliae
zam burug4ining 1 rassasi g‘o ‘zaning 108- 
F navini kasallantirsa, II rassasi g‘o ‘zaning Toshkent-1,2 nav­
larini kasallantirish xususiyatiga ega. Virulentlik xususiyati biot- 
rof patogenlar uchun doimiy xususiyat hisoblanadi.
N ekrotrof patogenlarda o ‘simliklarga nisbatan bunday q at’iy 
moslanish kuzatilmaydi. Masalan,
F.oxusporium
zam burug‘i bilan 
su n ’iy usulda o ‘simliklarni zarar- 
lantirilganda, tabiiy holga nisba­
tan bir necha marta ortiq miq- 
dordagi o ‘simliklarni kasallantirish 
m umkin. Demak, nekrotroflarda 
virulentlik xususiyati biotroflarga 
n isb a ta n k am ro q ifo d a la n g a n
ekan.
Fitopatogen m ikroorganizm - 
larning uchinchi xususiyatiga tajo- 
vuzkorlik deyiladi. Tajovuzkorlik 
m ohiyati — kasallik q o ‘zg‘atuv
2 -rasm .