A. T. G 'o fu ro V, S. S. F a y z u lla y e V, A. K. R a X im o V, B. Z o X id o V a, F. I. M a tk a r im o V
Yüklə 5,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
to‘rtinchi bosqichida
shimpanze va gorillalar miyasi shakllangan. M aymun miyasining eng yuksak tipi miya yarim sliarlari po‘stl.og‘ining egatlari hisoblanadi. Odamsimon maymunlarning eng sodda miya formasi gibbonlar miyasi sanaladi. Pastki vertikal qismi uch tomonlama shu’lali yoysimon egatning ostki markazi oldi qismiga o ‘tadi. Asosiy egat peshona egatiga aylanadi. Lekin miyaning gumbaz osti qismi tuban maymunlami kidek. Gibbonlarda miyaning tuzilishi ularning harakatlanishiga mos. Ular yerda ikki oyoqlab yurishga layoqatli bo ‘lsalarda, lekin asosiy harakatlanish braxiatsiya y a’ni shox-shabbalariga qo‘l bilan osilib turish va qo‘l orqali bir shoxdan boshqa shoxga sakrashga moslashgan. 88 Orangutanlarda markaz oldi miya qismi yanada taraqqiy qilib, egatlar shoxlanib o ‘ziga xos tuzilishga ega bo‘iadi. Shimpanzelarda peshona egatlari odamlar miyasining peshona egatlari tuzilishiga yaqinlashadi. Bu ularning gavdasi qisman tik va yerda yurishi bilan aloqador. Miya gumbazi osti qatlamining eni va undagi neyron odam miya tipiga yaqinligini bildiradi. Bu uning ruhiy faoliyati yuksak ekanligini ko‘rsatadi, Gorilla miyasi o ‘zining rnurakkabiigi bilan tavsiflanadi. Bu ayniqsa, peshona qismining o ‘ziga xos tuzilishi va tarmoqlanishida namoyon b o iad i. Miya tuzilishining ayrim jihatlari bilan gorilla boshqa odamsimon maymunlarga nisbatan odamga yaqin. Miya rivojlamshming beshinchi bosqichi eng qadimgi odam lar va avstralopiteklar miyasiga xos. Ularda filogenetik yangi yuksak b o iim lar- gumbazning ostki tomoni, chakka va peshonaning tepa qismlaridan rivojlanadi. Silvova egatida yuqori va gorizontal tomonlari rivoj langan, oqibatda nutq harakat markazi shakllanadi. Avstralopitek miyasida odam miyasining yarim sharlariga o ‘xshash yarim sharlar shakllanadi. Miyaning gumbaz ostki qismi bo'rtib chiqadi. Bunday bo'rtik (shish) k o iis h markazida liamda peshona tomonda ham ro‘y beradi. Pitekantroplar miyasining tepa, chakka, ensa qismida va peshonaning ostki qismida do‘nglik rivojlanadi. Neandertallarda miyaning tepa, chakkaning yuqori, pesho naning pastki qismi o ‘sadi. Miyaning tepa, chakka peshona osti qismlarining o ‘sishi tufayli ular o'zaro qo‘shilib ketadi. Natijada miya yarim sharlarining ko ‘rinishi hozirgi zamon odamlar miya yarim sharlariga o ‘xshash ko‘rinishda b o iad i. Maymunni odamga aylanish jarayonida hozirgi zamon odamiga xos miyaning morfofiziologik sistemasi gominidizatsiya tufayli izchi.llik bilan rivojlangan. Odamsimon maymunlarda odamning uchta morfofizioligik sistemasi kurtak holatda b o ig an . Ular quyidagilardan iborat: 1) filogenetik jihatdan yosh po‘stloq qavat b o iish i va maymun ni odamga aylanish jarayonida uning sathini 10 marataba ortganligi; 89 2) assotsiativ tolalami odamda yagona sistemaga birlashishi; 3) miyani arteriyasi qon tomirlar sistemasi qon bilan ta’- minlashi. Shu tariqa, gominidlar evolyutsiyasi jarayonida bosh miyaning qayta tuzilishi ro ‘y bergan. Chunonchi pitekantrop, sinantroplar bosqichida bosh miyaning kuchli o ‘sishi gominidlar uchun yangi hisoblangan va u mehnat faoliyati ta ’sirida miqdor va sifat jihatdan o ‘zgargan. Miyaning o ‘sa borishi bilan neopallium (bosh miya sopini o ‘rab turuvchi yangi to ‘qima)ni tashkil qiluvchi katta yarim sharlar po ‘stlog‘i kattalashib uning ayrim sohalari o‘sib, kengayib burmalaming ko ‘payishi natijasida pushta va egatlar paydo boMgan va kuchli rivojlangan. Yarim sharlaming takomillashishi va о ‘sib kengaya borishi qadoqsimon tananing progressiv rivojlanishi bilan paralel borgan. Maymunni odamga aylanish jarayonida qadoqsimon tana yanada muhim rol o ‘ynagan. Bunday jarayon, xususan, miya qismlari o ‘rtasidagi bog‘lanishning kuchli rivojlanishi bilan xarakterlanadi. Bu esa neopallaumning yangi tashqi shaklini kuchli ravishda o'zgartirib yuborgan. Miyaning nozik tuzilishi qanday rivojlanib borganligini aniqlashning yagona usuli shimpanze, gorilla yoki orangutan miyasini odam miyasi bilan sinchiklab solishtirib chiqishdan iborat. Bunda albatta, boshqa primatlar va boshqa sut emizuvchilar miyasi ham e ’tiborga olinadi. Neandertallar miyasining peshona pallasi ancha qalin, peshona suyagi nisbatan yassi va qiya bo ‘lsa, hozirgi zamon odamlarining peshona qismi ancha tik boTgan. Peshona pallasini o ‘zi ancha rivojlangan va hozirgi odam peshonasi palla tuzilishiga ega boTgan. M aymun peshonasining avvalgi to ‘g ’ri egati million yillar mobaynida peshonaning o‘rta va yuqori egatlariga parallel yo‘nalgan holda pastki egatiga aylangan. Peshonaning pastki egat sohasida tovush apparati tomonidan tovush tili elementlarini keyinchalik esa m a’noli nutq, so‘zlam i qayta ishlash bilan bogTiq ravishda 44- va 45-maydonlari rivojlangan. M aymunlaming ilgarigi yoysimon 90 egatidan markaziy egat oldida joylashgan ko‘ndalang yo'nalgan pastki egat shakllangan. Bu peshona pallasining ayrim sohalari kelib chiqishiga ko‘ra yosh ekanligidan dalolat beradi va sifat jihatdan odamni maymundan ajratib turadi. Markaziy egat peshona pallasmi bosh tepa pallasidan ajratib turadi. Bu palla gominidlaming rivojlanishida yuqoriga qarab, keyinroq esa yon tomonga ham o ‘sib kengaygan. Gominidlar miyasining pastki sohasi sezilarli darajada rivojlanadi. Tovush tili hamda ikkinchi signal sistemasi paydo bo'lishi bilan bog‘liq holda u odam oliy nerv faoliyatining shakllanishida muhim ahamiyatga ega bo ‘ladi. Ensa pallasi ham qayta tuzilish ta ’siriga uchrah miyaning bosh tepa pallasining o‘sib borishi natijasida uning yuzasi kichraygan. Biroq ensa pallasi tuzilishining murakkabligi nihoyatda kuchaygan. Qurol ishlab chiqarishga asoslangan mehnat faoliyati ta’sirida ko'rish analizatorlari alohida rivojlanishiga bog‘liq holda, bu pallaning tuzilishi va funksiyasida odamga xos bo ‘lgan belgilarga ega boMgan. KoTish analizatori esa odamga tovush tilini o ‘zlashtirish va uning nutqqa aylanishi bilan bog’liq holda ham rivojlangan. Miyaning chakka pallasi gominidlarda tovushdan til elementi sifatida foydalanib, doimo o ‘zaro aloqada bo‘lib turish tufayli alohida rivojlangan. Nihoyat, markaziy palla butunicha yon chuquming eng ichkarisida joylashgan. Bu chuquming chetlari odam miyasida, hatto, yirik odamsimon maymunlamikidan farq qilib to ‘liq birlashib ketadi. Keyinchalik odamsimon maymunlarda bu chuqurchaning uncha katta bo‘lmagan bir sohasi yarim shaming yon sirtida ham k o ‘rinib turadi. Odamda ana shu palla rolini o ‘ynaydigan orolcha po‘stlog‘i kelib chiqishida targ‘il tana mahsuloti sifatida u bilan bog‘langan. Yangi p o ‘stioq, ya’ni neokartoks odam miyasida po‘stloqning taxminan 15% ini egallaydi. ITolbuki, hid bilish vazifasini bajaradigan eski po‘stloq, ya’ni paleokartoks endi juda kichik joyni ishg‘ol qiladi. Vaholanki, chala maymunlar mpaylarda miyaning hid bilish qismi juda kuchli rivojlangan (17-rasm). 91 |