A. T. G 'o fu ro V, S. S. F a y z u lla y e V, A. K. R a X im o V, B. Z o X id o V a, F. I. M a tk a r im o V

Bosh miya po‘stlog‘i
Odam miyasining eng katta qismi boTgan bosh miya ikkita 
bo 1 lakka -
о 
‘ ng va chap yarim sharlarga bo ‘ linadi (5 -6 a rasm ). Ular 
o ‘zaro qadoqsimon tana (corpus callosum) - taxminan 300 mln 
nerv aksonlaridan tashkil topgan qalinlashgan tuzilma yordamida 
birlashib turadi (5—6b, shuningdek 5-12 rasm). Qadoqsimon tana 
odam organizmining “axborot avtomagistrali” hisoblanadi. Ikkita 
yarim shar mazkur nerv aloqalari orqali doimiy ravishda aloqada 
bo Tib turadi.
Bosh miya po‘stlog‘ining asosiy funksiyalari:
1. Sezgi a ’zolarining markazlari
2. Harakatlami ixtiyoriy ravishda boshqarish
3. Til
4. Shaxsga xos boTgan belgilar
5. Fikrlash, xotira, qaror qabul qilish, kreativlik va o ‘z-o‘zini 
anglash kabi murakkab ong hodisalari
1. Mushaklar tonusining ingibirlanishi
2. Sekin, barqaror harakatlar koordinatsiyasi
3. Foydasiz ortiqcha harakatlarni supressiyasi (to'xtatib 
qo‘yilishi)
95

---

1. Barcha sinaptik kiruvchi yoMlar uchun rele stansiyasi 
(impulslarni nevrondan-neyronga o ‘tkazuvchi tuzilma)
2. Sezgilarni birlamchi anglash
3. Muayyan darajada ong bilan b o g iiq jarayonlar
4.
Ilarakatlarni nazorat qilishdagi roli
1. Haroratni nazorat qilish, chanqash, diurez va ovqat qabul 
qilish kabi gomestatik funksiyalarning regulyatsiyasi
2. Nerv va endokrin tizimi o ‘rtasidagi muhim aloqa
3. Emotsiyalar va asosiy xulq-atvorga oid harakatlar
4.
Uyqa-bedorlik siklidagi ahamiyati
1. Muvozanatni ushlab turish
2. Mushaklar tonusini kuchaytirish
3. Mushaklarning mohirona ixtiyoriy harakatlarini koordi- 
natsiyasi
1. K o‘pchilik periferik bosh suyagi nervlarining kelib 
chiqadigan markazi
2. Yurak qon tomir, nafas olish va ovqat hazm qilishni nazorat 
markazlari
3. Muvozanat va tana vaziyatlarida ishtirok etuvchi mushak 
reflekslarining regulyatsiyasi
4.
Orqa miyadan kirib keluvchi barcha sinaptik kirish 
yoMlarining retsepsiyasi va integratsiyasi
5. Uyqu-bedorlik siklini boshqarish
Bosh miya po\st!og‘i oq moddani tashqi tomondan o ‘rab 
turuvchi kulrang moddadan iborat.
Har bitta yarim shar tashqi yupqa qobiq, xususiy bosh miya 
po‘stlog‘i - kulrang modda va uning ostida joylashgan qalin oq 
moddadan iborat.
96

---

Kulrang moddaning bir qancha tuzilmalari birgalikda bazal 
yadrolami hosil qiladi va oq moddaning ichida chuqur joylashadi. 
Butun MNS da kulrang modda ko ‘pincha zich taxlangan neyronal 
hujayra tanalaridan va ularning dendritlardan, shuningdek glial 
hujayralardan tashkil topadi. Miyelinlashgan nerv tolalari (aksonlar) 
oq moddani tashkil qiladi; uning oq rangi miyelinning lipid ya'ni 
yog‘ tarkibiga bog‘liq. Kulrang modda 
MNS 
ning “kompyuterlari” 
deb qabul qilinsa, oq modda uning “kabellari” boTib, ular bitta 
kompyutemi ikkinchisi bilan bogTab turadi.
Shunday qilib, bosh miya evolyutsiyasida uning tuzilishi 
doimo murakkablasha borgan. Bu murakkablashish miya tolalarini 
birlashtiruvchi yangi maydonchalaming rivojlanishi ham miyaning 
sifat jihatdan farqlanuvchi yangi morfofiziologik sistemalarini pay­
do boTishi bilan tavsiflanadi. Bular Homo sapiensning biologik 
jihatdan gullab yashashiga imkon tug‘dirgan.
Odamga xos morfofiziologik sistemaning rivojlanishi bilan 
odamlaming narsalarga i shlov berish yangi ish qurollarining m a’ lum 
maqsad uchun ishlab chiqarish, jam oa bo Tib yashashga ehtiyoj, 
jamoaning birligi rivojlangan. Bulaming hammasi odamning 
hayvonot dunyosidan ajralib chiqishiga sababchi boTgan.
Odam miyasi ko‘p jihatdan ijtimoiy sharoit ta ’sirida shakl- 
langan. Binobarin, odam miyasi materiyaning alohida o ‘ziga xos 
formasi emas, balki ijtimoiy sharoit tufayli rivojlangan organi ham 
sanaladi.