A. T. G 'o fu ro V, S. S. F a y z u lla y e V, A. K. R a X im o V, B. Z o X id o V a, F. I. M a tk a r im o V

6. Miyaning nozik tuzilishi qanday rivojlanib borganligini
aniqlashning yagona usuli nimadrm iborat?
A) shimpanze, gorilla yoki orangutan miyasini odam miyasi 
bilan sinchiklab solishtirib chiqishdan
B) miyaning po'stloq qismi funksiyasini o'rganib chiqishdan
C) odam markaziy nerv sistemasining tuzilishi va funksiyasini 
o'rganib chiqishdan
D)
odamsimon maymunlar bilan odamning xatti-harakatlarini 
taqqoslash orqali
7. Evolyutsiya jarayonida nerv tizimidagi qaysi jarayonlar
neyronlararo yangi bog4Ianishlarning harakatlanish mani-
pulyatsiya faoliyati takomillashishiga, xotira va o‘qish
intelikt mexanizmlari, kelajakni prognoz qilish funksiyasi
rivojlanishiga olib keldi?
A) p o ‘stloqdagi neyronlar soni ortganligi
B) dendritlarning shoxlanishi, sinapsislaming yumshoqligi
C) mediator jarayonlari samaradorligi, miyadagi fermentlar 
sistemasi ko'payganligi
D) barcha javoblar to ‘g ‘ri
Nutqning rivojlanishi
Odamning xulq atvori eng yuqori rivojlangan hayvonlar 
xulq-atvoridan keskin farq qiladi, Oliy darajada rivojlagan ong, 
mustaqil fikrlash. va u bilan bog‘liq holdagi nutq kabi bosh miya 
faoiiyatini bunday murakkab ko‘ri.nishlari faqat odamlarga xos. 
So‘z odam larningjam oa bo ‘lib yashash, mehnat faoliyati natijasida 
tarixiy jarayonda rivojlangan. So‘z odamlar orasidagi aloqa vositasi 
sifatida paydo boMgan. Hay vonlarda bir-biri bilan aloqa bog'lash 
xatti-harakati orqali qo‘rqish, qo‘rqitish, tobelikni ifoda qilish 
faqat vomgMikda samarali bo'Sadi. Hayvonlarda o ‘zaro aloqa hid 
orqali ham amalga oshiriladi. Masatan tulki, ayiq yoki bo‘rilarning
99

---

ov qiladigan hududi siydik, najas bezlaridan ajraladigan suyuqlik 
bilan chegaralab qo‘yishi o ‘zaro aloqa vositasi sanalanadi. Lekin 
hayvonot dunyosida tovush orqali o‘zaro aloqa bog‘lash nihoyatda 
samarali hisoblanadi. Chunki tovush orqali k o ‘p axborot berish 
mumkin. M asalan hasharotlar, ayniqsa arilar bir-birlariga ozuqa 
manbai, uning qayerda ekanligi to ‘g ‘risida axborot beradilar. 
Tovushni har xil qilish orqali sutemizuvchi hayvonlar, qushlar 
o ‘zlarini turgan joylarini, k o ‘rgan narsalarini qayerda ekanligini 
qo‘shni hayvonlar ahvoli to ‘g‘risida bir-birlariga axborot beradilar. 
Tovushlar buyruq yoki olingan axborotga javob tariqasida boTishi 
mumkin. Hayvonlaming hayajonlanishi ham tovushni o‘zgartirish 
orqali boshqa hayvonlarga yetkaziladi. Ota-ona hayvonlar bilan 
ularning nasllari orasidagi aloqa ham tovushlar orqali amalga 
oshiriladi. Tovush orqali aloqa qilish hayvonot dunyosida nihoyatda 
katta o ‘rin tutishi bilan bir qatorda nutqning paydo bo‘ lishida zamin 
vazifasini o ‘tagan.
Odam jam iyatda til orqali ming yillar davomida to ‘plagan ax- 
borotni kelgusi nasllarga yetkazadi. Agar hayvonlar o ‘z tuyg‘ula- 
rini, feT-atvorlarini imo-ishora, tana harakati, tovush orqali rnaTuin 
qilsalar, ulardan farqli ravishda tovush orqali odamlar o ‘zaro aloqa 
bogTaydilar.
Olimlaming aniqlashicha maymunlardan chiqqan tovush 
ikki xilga ajratiladi. Ulardan biri tuyg‘uni ifodalovchi qiyqiriq, 
ikkinchi tovush apparati qatnashmaydigan shovqinlar bo ‘lib u 
tuyg‘uni ifodalashga yo ‘nalmagan. A.A. Leontev “Tilning pay­
do bo‘lishi va birlamchi rivojlanishi” deb nomlangan asarida 
qiyqiriq bilan bilan ifodalangan tovushlar ko ‘p axborotli boTib 
avstrolopiteklami bir-biri bilan boTgan aloqasida muhim o ‘rin 
tutgan va ular odamlarda tovush orqali so‘zlashni shakllanishida 
ahamiyat kasb etgan boTishi mumkin deb qayd qilib o ‘tadi.
Olimlarning aniqlashicha shimpanze 25-30 so‘zni tovush 
orqali bildirgan. Lekin L.A. Firsov, V.Yu Plotnikov qayd etishicha 
shimpanzeni o ‘zaro tovush orqali aloqada boTishi odamning 
so‘zlash faoliyatini asosini tashkil etmay, balki unda parallel
100

---

ravishda rivoj langan. V. A. Alekseyev ta ’kidlashicha odam nutqi 
nihoyat ibtidoiy, sodda boim asin yangi ko‘rinish tarzida paydo 
bo‘lgan [3].
So‘z faqat odam tomonidan qabul qilinadi. So‘z ko ‘pchilik 
shartli reflekslar uchun o'ziga xos ta ’sirlovchi sanaladi. Biroq odam 
uchun so‘zning ahamiyatini shartli ta ’sirlovchi sifatidagi funksiyasi 
bilan cheklanib qolmaydi. So‘z odamlarning mehnat faoliyatida 
aloqa vositasi sifatida paydo bo ‘lgan. Odam o ‘z hayoti davomida 
bir-biri bilan so‘z orqali aloqada b o ia d i. So‘z odam tushunchalarini 
ifoda etadi. So‘zlar yordamida fikr yuritiladi. Shunga k o 'ra tafak- 
kumi asosi so‘z hisoblanadi. O g‘zaki va yozma nutq kishilik 
ja m iy a tin i tara q q iy e tish id a g ‘o y a t k a tta ro l o ‘yn aydi. O d am larn in g
ongi bosh miya p o ‘stlog‘ining faoliyati bilan uzviy b o g iiq . B a’zan 
bosh miya po ‘stlog‘ining jarohatlanishi ro 'y berganda odam fikr 
yuritish qobiliyatini y o ‘qotishi mumkin.
Paleontroplarning arxantroplardan asosiy farqi to ‘ dagakiruvchi 
odamlar bilan o ‘zaro gaplashish qobiliyatiga ega boiganiigidadir. 
Bir qancha tekshirishlami koisatishicha, sutemizuvchilar hayvon- 
lar kalla suyagi asosini egilganlik darajasi bilan kekirdakdagi 
hiqildoq holati o ‘rtasida aloqa borligi m a’lum b o id i. Kalla suyagi 
asosi. kam egilgan b o isa . hiqildoq kekirdakning yuqorisida, 
kalla suyagi asosi kuchli egilganida esa hiqildoq kekirdakning 
pastida b o iad i. Keyingi holat odamlarga ham taaluqli. Bola ikki 
yoshga kirguncha hiqildoq xuddi sutemizuvchi hayvonlamikiday 
kekirdakning yuqorisida, uch yoshdan keyin esa pastida b o iad i. 
Hiqildoqning kekirdakda joylanishi aniqlash maqsadida qazilma 
holdagi gominidlaming kalla suyak asos holatini rekonstruksiya 
qilishidagi m a’lumotlarga qaraganda avstralopiteklar odamga 
nisbatan odamsimon maymunlarga yaqinligi isbotlandi.
Bu sohada olingan m aium otlarga asoslanib h iq ild o g i 
kekirdakning pastki qismida joylashgan neandertallar o ‘zaro ayrim
- ayrim so‘zlar bilan emas, balki nutq orqali aloqada b o ig a n deyish 
mumkin.
101

---