A. X. Mamirov − JizPI, "qm va K" kafedrasi katta o’qituvchisi

Romansement 
 
Romansement tarkibida 20% va undan ortiq miqdorda giltuproq bo‘lgan mergelli 
ohaktosh va magnezitlarni 900
0
S haroratda kuydirib olinadi. Kuydirilganda hosil bo‘ladigan 
kichik tartibli kalsiyli silikatlar va alyuminatlar romansementga gidravlilik xususiyatini beradi. 
Xomashyo kuydirilganda romansement tarkibida ohak erkin holatda 2-3% miqdorgacha hosil 
bo‘lishi mumkin.
Romansement tarkibiga 3-5% gips va 10-15% opoka, diatomit, trepel, gliej singari 
aktiv mineral qo‘shimchalar kiritilishi uning gidravlilik xususiyatlarini yaxshilaydi.
Romansement 
3
xil markada: 2,5; 5,0 va 10 (MPa) ishlab chiqariladi. U past 
markadagi qurilish qorishmalari va betonlari olishda ishlatiladi.
Portlandsement 
 Umumiy ma’lumotlar. 
Portlandsement muayyan miqdordagi ohaktoshlar va 
giltuproqlar aralashmasini 1450
0
S haroratda kuydirib olingan klinkerga tuyish jarayoni 3-5% 
gips va 15% gidravlik qo‘shimchalar qo‘shib olinadi. Klinker g‘ovak soqqachalar bo‘lib sement 
olish uchun yarim xomashyodir. Gips, fosfogips va borogipslarni sement tarkibiga kiritilishi 
uning qotishini boshqaradi. Gidravlik qo‘shimchalar esa portlandsementga suvga chidamlilikni 
beradi. Gidravlik qo‘shimchalar sifatida gliej, opoka, diatomit, trepel, elektrotermofosfor shlaki, 
toshko‘mir kuli va shu kabi tabiiy va sun’iy materiallar ishlatiladi. Portlandsement rasmiy 
ravishda 1824 yilda E. CHeliev (Rossiya) va Dj. Aspdin (Angliya) tomonidan yaratilganligi tan 
olingan. O‘zbekiston olimlaridan S.To‘xtaxo‘jaev, I.Toshpo‘latov, T.Otaqo‘ziev, B.Nudelman va 
boshqalarning sement turlarini yaratish va ularni ishlab chiqarish texnologiyasini 
mukammallashtirishdagi xissalari kattadir.
Klinker. 
Portlandsementning sifati va xossalari klinkerning xususiyatlariga bog‘liq. 
O‘z navbatida klinkerning xossalari xomashyoning turi, uni kuydirish sharoitiga bog‘liq 

---

195 
bo‘ladi. Klinker tarkibini ko‘plab oksidlar erkin va minerallarga birikkan holatda tashkil 
qiladi. U asosan kristall va qisman shishasimon tuzilishga ega.
Klinkerning kimyoviy tarkibini quyidagi oksidlar tashkil qiladi (massa bo‘yicha %): 
SaO-63-66, SiO
2
-21-24, Al
2
O
3
-4-8, Fe
2
O
3
- 2-4: bundan tashqari MgO, SO
3
, Na
2
O va K
2
O 
hamda TiO
2
, Cr
2
O
3
, P
2
O
5
lar oz miqdorda bo‘ladi.
Asosiy 4 oksidlar miqdori klinkerning 95-97% tashkil qiladi.
Klinkerni kuydirish jarayonida oksidlar qayta birikib silikatlarni, alyuminatlarni, 
alyumoferitlarni mineral kristall strukturasini tashkil etadi.
Klinker mineral tarkibiga alit, belit, uch kalsiyli silikat, to‘rt kalsiyli alyumoferrit 
kiradi.
Alit 3SaO
.
SiO
2
(C
3
S) klinkerning asosiy minerali bo‘lib, sementning qotish 
tezligini, mustahkamligini belgilaydi. Alit klinker tarkibida 4560% bo‘ladi. Uning tarkibida 
2-4% atrofida MgO, Al
2
O
3
, P
2
O
3
, Cr
2
O
3
va shu kabilar bo‘lib, alit xususiyatlariga ta’sir 
ko‘rsatadi. Alit kristallari uzunchoq (3-20 mkm) bo‘lib, sement aktivligini oshiradi.
Belit 2SaO
.
SiO
2
(C
2
S) klinkerning ikkinchi asosiy minerali bo‘lib, sementning vaqt 
o‘tishi bilan hosil bo‘ladigan mustahkamligini ta’minlaydi. Belit klinker tarkibida 20-30% 
tashkil etadi va boshlang‘ich davrda sekin qotadi. Uning tarkibida 1-3% atrofida Al
2
O
3
, 
MgO, Fe
2
O
3
, Cr
2
O
3
va shu kabilar bo‘ladi.
Kuydirish xumdonlaridan chiqqan klinkerni asta-sekin sovutish natijasida, harorat 
525
0
S dan pasayganda 
-S
2
S o‘rniga -S
2
S hosil bo‘lishi belit strukturasining buzilishiga 
va klinkerning kukunga aylanishiga olib keladi. Bunda klinkerning hajmi 10% ortadi, -S
2
S 
ning zichligi 3,28 g sm
3
dan 
-S
2
S ning zichligi 2,97 g sm
3
gacha kamayadi. Hosil 
bo‘lgan 
-S
2
S 100
0
S haroratgacha suv bilan reaksiyaga kirishmaydi va bog‘lovchilik 
xususiyatlariga ega bo‘lmaydi. SHuning uchun klinker maxsus sovutish moslamalari 
yordamida tezlik bilan sovutiladi. Bundan tashqari Al
2
O
3
, MgO, Fe
2
O
3
, Cr
2
O
3
kabi oksidlar 
(1-3% atrofida) 
-Sa
2
S strukturasini stabillashishiga va 
-Sa
2
S ga aylanishiga yordam 
beradi. Klinker tarkibida alit va belit 75-80% ni tashkil etgani uchun ularning gidratatsiya 
mahsuloti portlandsementning asosiy xossalarini belgilaydi.
Uch kalsiyli alyuminat 3SaO
.
Al
2
O
3
(C
3
A) klinker tarkibida 4-12% bo‘lib, 10-15 
mkm o‘lchamdagi kristallarni tashkil qiladi. U suv bilan reaksiyaga kirishib juda tezlik bilan 
gidramineral hosil qiladi, lekin yuqori mustahkamlikka ega bo‘lmaydi. Uch kalsiyli 
alyuminatning zichligi 3,04 g sm
3
bo‘lib, sulfatli muhitda kimyoviy korroziyaga sabab 
bo‘ladi va shu
tufayli S
3
A miqdori klinker tarkibida 5% dan oshmasligi kerak.
To‘rt kalsiyli alyumoferrit 4SaO
.
Al
2
O
3
.
Fe
2
O
3
(C
4
AF) klinker tarkibida 10-12 % ni 
tashkil etadi. Uning zichligi 3,77 g sm
3
. S
4
AF gidratatsiyalanish tezligi o‘rtacha bo‘lib, 
sementning gidratatsiyalanish va qotish tezligiga katta ta’sir ko‘rsatmaydi. Klinker shishasi 
oraliq modda sifatida 5-15% ni tashkil etadi. Uning tarkibini Al
2
O
3
, MgO, Fe
2
O
3
, K
2
O, Na
2
O 
lar tashkil etadi.
Magniy oksidi alyumoferrit fazasi va klinker shishasi tarkibiga kiradi yoki erkin 
holda bo‘lishi mumkin. MgO juda sekinlik bilan gidratatsiyalanishi (Mg(OH)
2
), qotgan 
sement toshi tarkibida MgO ning 5% dan ko‘p bo‘lishi sementning hajmini notekis 
o‘zgarishiga va undan tayyorlangan materiallarning buzilishiga olib keladi.
Klinker tarkibida SaO erkin holatda bo‘lishi mumkin. Uning miqdori 1% dan ortib 
ketsa, gidratatsiya natijasida (Sa(ON)
2
) sement hajmini notekis kengayishiga olib keladi. 
Natriy va kaliy ishqorlari klinkerning alyumoferrit fazasi bo‘lib, sement tarkibida sulfatlar 
ko‘rinishida bo‘ladi.

---

196